Τεκμήριο αθωότητας, Ne bis in idem και νέο άρθρο 5 παρ.2 ΚΔΔ στις φορολογικές διαφορές

Τεκμήριο αθωότητας, Ne bis in idem και νέο άρθρο 5 παρ.2 ΚΔΔ στις φορολογικές διαφορές¹

Περιεχόμενα:

• Εισαγωγή
• I. Η έννοια της «κατηγορίας ποινικής φύσης» κατά το άρθρο 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ
  • Τα 3 κριτήρια Engel
• II. Το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορούμενου [άρθρο 6 παρ. 2 ΕΣΔΑ]
  • 1. Η έννοια  και η λειτουργία του τεκμηρίου αθωότητας κατά την  νομολογία του ΕΔΔΑ
  • 2. Η εφαρμογή του τεκμηρίου αθωότητας από το Συμβούλιο της Επικρατείας επί των φορολογικών διαφορών
    • Α. Ο βαθμός δέσμευσης του διοικητικού δικαστή από την προηγηθείσα αθωωτική απόφαση του ποινικού δικαστηρίου
    • Β. Το βάρος επίκλησης και απόδειξης της ύπαρξης αμετάκλητης αθωωτικής ποινικής απόφασης
  • 3. Η νέα ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ και το τεκμήριο αθωότητας (στην φορολογική δίκη)
• ΙΙΙ. Η αρχή ne bis in idem
  • 1. Η αρχή ne bis in idem στη νομολογία του ΕΔΔΑ
  • 2. Η εφαρμογή της αρχής ne bis in idem από το Συμβούλιο της Επικρατείας επί φορολογικών διαφορών
• ΙV. Σύνοψη προϋποθέσεων ενεργοποίησης και διαφορές μεταξύ τεκμηρίου αθωότητας και αρχής ne bis in idem
• V. H (μη) αυτεπάγγελτη έρευνα περί παραβίασης του τεκμηρίου αθωότητας ή της αρχής ne bis in idem εκ μέρους του δικαστή της (φορολογικής) προσφυγής
• VΙ. Η αίτηση επανάληψης της διαδικασίας ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας [βλ. άρθρο 69^Α ΠΔ 18/1989]

Εισαγωγή:

Στο πλαίσιο αυτής εισήγησης εξετάζεται το ζήτημα της εφαρμογής δύο εγγυήσεων του ποινικού δικαίου επί των (διοικητικών) φορολογικών παραβάσεων ˙ πρόκειται για το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορούμενου και την αρχή ne bis in idem. Τα ζητήματα αυτά είναι εντελώς επίκαιρα τόσο σε νομοθετικό όσο και σε νομολογιακό επίπεδο.

Mάλιστα, κεντρικό ρόλο στη σχετική προβληματική διαδραματίζει η νομολογία τόσο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου [ΕΔΔΑ] όσο και του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης [ΔΕΕ].

Ειδικότερα, προκειμένου να μην διαφεύγει κάθε συμβαλλόμενο Κράτος των υποχρεώσεών του μεταμφιέζοντας καταδίκες και διώξεις που ως εκ της φύσεώς τους είναι πράγματι ποινικές σε άλλης μορφής κυρώσεις, το ΕΔΔΑ, με όχημα μία δυναμική ερμηνεία του άρθρου 6 παρ. 1 της Σύμβασης, επέβαλε, υπό προϋποθέσεις, την τήρηση μίας σειράς από σημαντικές εγγυήσεις του παραδοσιακού ποινικού δικαίου στο πεδίο και  άλλων κλάδων δικαίου, όπως είναι το δίκαιο των διοικητικών κυρώσεων.

Για την καλύτερη κατανόηση της σχετικής προβληματικής, πρώτα θα εξετασθεί η θεμελιώδης έννοια της «κατηγορίας ποινικής φύσης», όπως αυτή προσδιορίσθηκε από τη νομολογία ΕΔΔΑ, η οποία αποτελεί πρόκριμα για την εφαρμογή των βασικών εγγυήσεων του ποινικού δικαίου και σε άλλες, μη ποινικές με τη στενή έννοια, διαδικασίες [κατωτέρω υπό Ι].

Στη συνέχεια, θα παρουσιασθεί το τεκμήριο  αθωότητας κατά την έννοια του άρθρου 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ και οι προϋποθέσεις εφαρμογής του επί φορολογικών διαφορών [κατωτέρω  υπό ΙΙ] και, ακολούθως, θα εξετασθεί η αρχή ne bis in idem κατά την έννοια του άρθρου 4  του 7^ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και οι προϋποθέσεις εφαρμογής της επί υποθέσεων που αφορούν φορολογικές (κυρίως) κυρώσεις [κατωτέρω υπό ΙΙΙ].

Τέλος, θα γίνει μία σύνοψη των προϋποθέσεων εφαρμογής και των  διαφορών μεταξύ του τεκμηρίου αθωότητας και της αρχής ne bis in idem, δοθέντος ότι οι δύο έννοιες συχνά συγχέονται στην πράξη [κατωτέρω υπό IV], θα αντιμετωπισθεί το δικονομικής φύσης ερώτημα εάν η παράβαση του τεκμηρίου αθωότητας και της αρχής ne bis in idem εξετάζονται αυτεπαγγέλτως από τον πρωτοβάθμιο δικαστή της προσφυγής [κατωτέρω υπό V]  και θα παρουσιασθούν και οι προϋποθέσεις που διέπλασε η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας για την ευδοκίμηση μιας αίτησης επανάληψης της διαδικασίας ενώπιόν του, κατόπιν καταδικαστικής απόφασης του ΕΔΔΑ, κατ’ ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 105^Α του ΚΔΔ και ήδη του άρθρου 69^Α του  ΠΔ 18/1989 [κατωτέρω  υπό VI].

Ι.  Η έννοια της «κατηγορίας ποινικής φύσης» κατά τo άρθρο 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ

Στο άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ ορίζεται ότι:

«παν πρόσωπο έχει δικαίωμα όπως η υπόθεσίς του δικασθή….. υπό ….δικαστηρίου…, το οποίο θα αποφασίση είτε επί των αμφισβητήσεων επί των δικαιωμάτων και υποχρεώσεών του αστικής φύσεως, είτε επί του βασίμου πάσης εναντίον του ποινικής κατηγορίας».

άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ

Από τις ανωτέρω διατάξεις συνάγεται ότι το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ, το οποίο κατοχυρώνει μία σειρά από εγγυήσεις δίκαιης δίκης [λ.χ. δημοσιότητα, αιτιολόγηση των δικαστικών αποφάσεων, αμεροληψία δικαστηρίου κ.λπ.] διαθέτει δύο σκέλη: το αστικό σκέλος, το οποίο εφαρμόζεται επί των αμφισβητήσεων επί δικαιωμάτων και υποχρεώσεων αστικής φύσεως και το ποινικό σκέλος, το οποίο εφαρμόζεται επί των κατηγοριών ποινικής φύσεως.

Ειδικώς επί των υποθέσεων που εμπίπτουν στο ποινικό σκέλος του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ εφαρμόζονται μία σειρά από εγγυήσεις που προσδιορίζονται τόσο στις παρ. 2 (τεκμήριο αθωότητας) και 3 (δικαιώματα κατηγορουμένου) του ίδιου άρθρου (6 ΕΣΔΑ)²,  όσο και σε άλλες διατάξεις της Σύμβασης, όπως είναι η αρχή ne bis in idem  που κατοχυρώνεται στο άρθρο  4 του 7^ου πρόσθετου πρωτοκόλλου της Σύμβασης ή οι αρχές της μη επιβολής ποινής άνευ νόμου και της αναδρομικής εφαρμογής της επιεικέστερης ποινής που κατοχυρώνονται στο άρθρο 7 της Σύμβασης.

Ήδη από το 1976, με την απόφαση Engel και λοιποί κατά Ολλανδίας, το ΕΔΔΑ έχει δεχτεί ότι η διάκριση στην οποία προβαίνει η εθνική έννομη τάξη ανάμεσα σε διοικητική και ποινική διαδικασία δεν είναι καθοριστική για την ενεργοποίηση των ανωτέρω εγγυήσεων της ποινικής δίκης.

Το ΕΔΔΑ προβαίνει σε μία αυτόνομη ερμηνεία της έννοιας «κατηγορία ποινικής φύσης» όπως προβλέπεται από το άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, στη βάση κριτηρίων που έχει διαμορφώσει το ίδιο, με αποτέλεσμα στην έννοια της «κατηγορίας ποινικής φύσεως» και, συνακόλουθα, στο καθεστώς εγγυήσεων του ποινικού σκέλους του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ και των λοιπών συναφών διατάξεων της Σύμβασης, να μπορούν να υπαχθούν και διαδικασίες που τυπικά δεν κατατάσσονται στην ύλη του ποινικού δικαίου των συμβαλλόμενων Κρατών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι διοικητικές κυρώσεις.

Η σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ, που πλέον έχει παγιωθεί και έχει γίνει αποδεκτή, τουλάχιστον σε επίπεδο μείζονος  πρότασης από τα δικαστήρια των συμβαλλομένων Κρατών, αλλά και από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ),  εκκινεί από την παραδοχή ότι σε αρκετές περιπτώσεις ένα κυρωτικό μέτρο, μολονότι δεν εντάσσεται τυπικώς στην ύλη του ποινικού δικαίου [λ.χ. μία διοικητική κύρωση], δεν αποκλείεται να επάγεται για τον παραβάτη αντίστοιχες ή/και  σφοδρότερες  ακόμη  δυσμενείς συνέπειες από μία ποινή που τυπικώς εντάσσεται στην ύλη του παραδοσιακού ποινικού δικαίου.

Ενόψει αυτής της βασικής αυτής παραδοχής, το Δικαστήριο επαναπροσδιόρισε την έννοια της κατηγορίας «ποινικής φύσης» ώστε να εφαρμοσθούν οι εγγυήσεις της ποινικής δίκης και σε αυτές τις κατηγορίες ποινικής, κατ’ ουσίαν, φύσεως. Με δυο λόγια, το Δικαστήριο επαναπροσδιόρισε την έννοια της «κατηγορίας ποινικής φύσεως» με όρους λειτουργικούς.

Ειδικότερα, το ΕΔΔΑ προκειμένου να διαπιστώσει εάν μία (λ.χ. διοικητική κατά το εθνικό δίκαιο) διαδικασία είναι ποινικής φύσεως, κατά την αυτόνομη έννοια του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, εφαρμόζει σταθερά στη νομολογία του τρία κριτήρια, γνωστά και ως κριτήρια Engel. Tα κριτήρια αυτά δεν απαιτείται να εξετάζονται σωρευτικά, αλλά αρκεί η διαζευκτική εκτίμησή τους από το Δικαστήριο³. Εάν, όμως, η εξέταση καθενός ξεχωριστά δεν επιτρέπει την ξεκάθαρη εξαγωγή συμπεράσματος ως προς την ύπαρξη κατηγορίας ποινικής φύσης, τότε το Δικαστήριο θα αναζητήσει εάν η σωρευτική εφαρμογή των κριτηρίων αποδίδει στην κρινόμενη διαδικασία ποινική φύση⁴.

Τα τρία κριτήρια Engel είναι τα εξής:

1. Η τυπική κατάταξη της κρινόμενης διαδικασίας σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο

Πρώτα εξετάζεται η ταξινόμηση της υπό κρίση διαδικασίας σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο. Εφόσον η εθνική έννομη τάξη χαρακτηρίζει τη διαδικασία ως ποινική, το ΕΔΔΑ θα επιβεβαιώσει αυτήν την ταξινόμηση.

2. Η ουσιαστική φύση της παράβασης

Σχετικά με τη φύση της παράβασης, εξετάζεται, ιδίως, εάν ο κανόνας που την προβλέπει αφορά γενικά στα υποκείμενα του δικαίου, λ.χ. υπό την ιδιότητά τους ως φορολογούμενων, στοιχείο που συμβάλλει στη θεμελίωση του «ποινικού» χαρακτήρα της υπόθεσης⁵.

Επίσης, εξετάζεται ο σκοπός του κανόνα, δεδομένου ότι οι «ποινικές» κυρώσεις αποβλέπουν τόσο στην αποτροπή της παράβασης όσο και στον κολασμό του παραβάτη. Ο γενικός, υπό την ανωτέρω έννοια, χαρακτήρας του οικείου κανόνα σε συνδυασμό με τον τιμωρητικό και αποτρεπτικό σκοπό της προβλεπόμενης κύρωσης οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται περί «ποινικής» υπόθεσης⁶.

Τέλος, η υπαιτιότητα (δόλος ή αμέλεια), ως νόμιμη προϋπόθεση για την επιβολή μιας κύρωσης, λαμβάνεται επίσης υπόψη ως στοιχείο που κατατείνει στην αποδοχή της ύπαρξης «ποινικής» διαδικασίας⁷.

3. H φύση και ο βαθμός σοβαρότητας της κύρωσης που κινδυνεύει να υποστεί ο ενδιαφερόμενος

Το τελευταίο κριτήριο αναφέρεται στη φύση και βαρύτητα της επαπειλούμενης κύρωσης. Ειδικότερα, κρίσιμη είναι η πιο αυστηρή κύρωση που θα μπορούσε να επιβληθεί στον παραβάτη και, δευτερευόντως μόνο, η πράγματι επιβληθείσα στη συγκεκριμένη υπόθεση. Αναφορικά με χρηματικές κυρώσεις, εξετάζεται το ύψος του ποσού της κύρωσης⁸.

Πρόστιμα μερικών χιλιάδων ευρώ εκτιμώνται συνήθως ως αρκούντως σοβαρά, ώστε να συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης «ποινής», κατά την αυτόνομη έννοια του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ.

Αναφορικά με τον «ποινικό» ή μη χαρακτήρα των [διοικητικών, κατά το ημεδαπό δίκαιο] διαδικασιών επιβολής φορολογικών  κυρώσεων, για την ώρα, το ΕΔΔΑ και το Συμβούλιο της Επικρατείας έχουν πάρει ξεκάθαρη  θέση μόνον σε σχέση με τα πολλαπλά τέλη λαθρεμπορίας  που προέβλεπε το άρθρο 97 παρ. 3 του προισχύσαντος Τελωνειακού Κώδικα   (ν. 1165/1918 ˙ βλ. ήδη άρθρα 137 και 142 επ. ν. 2960/2001, δηλ. του νέου Τελωνειακού Κώδικα) [βλ. ΕΔΔΑ, Καπετάνιος  και λοιποί κατά Ελλάδας, της  30.4.2015 κ.ά., Σισμανίδης & Σιταρίδης κατά Ελλάδος, της 9.6.2016, σκ. 30 -35, Μαμιδάκης κατά Ελλάδας,της 7.1.2007, σκ. 21, κ.ά, ΣτΕ 7μ. 1992/2016, σκ. 20 και κυρίως 21 ˙ πρβλ. ΣτΕ Ολ. 1741/2015, σκ. 13 που έκρινε αντιθέτως ˙ ήδη, όμως, η κρίση αυτή πρέπει να θεωρηθεί ότι ανατράπηκε με την προαναφερθείσα ΣτΕ 7μ. 1992/2016].

Με τις ανωτέρω αποφάσεις, κατ’ εφαρμογή των κριτηρίων Engel, κρίθηκε ότι  πολλαπλά τέλη λαθρεπορίας μεγάλου ύψους (ανερχόμενου σε δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ) συνιστούν κατηγορίες ποινικής φύση, κατά την αυτόνομη έννοια του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ.

Ωστόσο, μέχρι σήμερα δεν έχει πλήρως διευκρινισθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας ή το ΕΔΔΑ η ποινική ή μη, κατά την αυτόνομη έννοια της ΕΣΔΑ, φύση άλλων φορολογικών (διοικητικών)  προστίμων που προβλέπει η ημεδαπή νομοθεσία.

Συναφώς, θα πρέπει πάντως  να συνεκτιμηθεί ότι με βάση την μέχρι ώρας νομολογία του ΕΔΔΑ [βλ. ιδίως EΔΔΑ, Jussila v. Finland, 23.11.2006, σκ. 37 – 38, Nykänen v. Finland, 20.5.2014, σκ. 39 – 40, Steininger  v. Austria, 17.4.2012 κ.ά.], την οποία υιοθετεί και η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας [βλ. ενδ. ΣτΕ 7μ. 2691/2019, σκ. 15, κατωτ.]  οι φορολογικές εν γένει κυρώσεις συνιστούν κατηγορίες ποινικής φύσης κατά την έννοια της ΕΣΔΑ, ακόμη και εάν το ύψος του επιβαλλόμενου προστίμου είναι σχετικά μικρό, ακόμη δηλαδή και εάν ανέρχεται μόλις σε μερικές χιλιάδες ευρώ⁹ [βλ. επίσης ενδ. από την νομολογία των ΤΔΔ:  ΔΕφΑθ. 2184/2018, σκ. 10, ΔΠΑθ. 951/2017, σκ. 2 και 4, κ.ά, οι οποίες έκριναν ότι η επιβολή προστίμων  ύψους  27.000 ευρώ  και, αντίστοιχα, 86.000 ευρώ για λήψη και καταχώριση εικονικών τιμολογίων, κατ’ εφαρμογή του άρ. 5 παρ. 10 περ. β΄του ν. 2523/1997, συνιστά κατηγορία ποινικής φύσης κατά την έννοια του άρθρου 6 παρ. 1  της ΕΣΔΑ].

ΙΙ. Το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορούμενου [άρθρο 6 παρ. 2 ΕΣΔΑ]

Το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορούμενου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εγγυήσεις της ποινικής δίκης, η οποία, μεταξύ άλλων, κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ [βλ. και το άρθρο 48 του ΧΘΔΕΕ].

Πρώτα, θα εξετασθεί η βασική νομολογία του ΕΔΔΑ αναφορικά με την έννοια του τεκμηρίου αθωότητας και κυρίως αναφορικά με την  δεύτερη, ουσιαστική, πτυχή του, η οποία παρουσιάζει για εμάς μεγαλύτερο ενδιαφέρον [κατωτέρω υπό 1].

Στη συνέχεια, θα παρουσιασθεί η σχετική με το τεκμήριο αθωότητας νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας επί φορολογικών διαφορών [κατωτέρω  υπό 2] και, τέλος, θα εξετασθεί η νέα ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 2 του Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας, η οποία εισήχθη προσφάτως με τον ν. 4446/2016 και συνάπτεται αμέσως προς το εξεταζόμενο ζήτημα [κατωτέρω  υπό 3].

1. Η έννοια και η λειτουργία του τεκμηρίου αθωότητας κατά την  νομολογία του ΕΔΔΑ

Κατά την σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ, το τεκμήριο της αθωότητας του κατηγορούμενου διαθέτει δύο πτυχές. Κατά την πρώτη, διαδικαστική πτυχή, το τεκμήριο αθωότητας επιβάλλει στο πλαίσιο μίας ποινικής δίκης υποχρεώσεις σχετικές, μεταξύ άλλων, με το βάρος απόδειξης, το δικαίωμα επιλογής συνηγόρου υπεράσπισης, το προνόμιο της μη αυτοενοχοποίησης του κατηγορουμένου, καθώς και την απαγόρευση πρώιμων κρίσεων από το δικάζον δικαστήριο ή τρίτους κρατικούς αξιωματούχους αναφορικά με την ενοχή του κατηγορούμενου¹⁰.

Προκειμένου, ωστόσο, το τεκμήριο της αθωότητας να παραμείνει πρακτικό και αποτελεσματικό, το ΕΔΔΑ δέχεται ότι αυτό διαθέτει και μία δεύτερη, ουσιαστική πτυχή. Η πτυχή αυτή αναπτύσσει τη λειτουργία της για πρώτη φορά μετά από την τελική [“ final ”] αθώωση ενός προσώπου από μία κατηγορία ποινικής φύσης.

Σύμφωνα με αυτήν, το τεκμήριο αθωότητας έχει ως σκοπό να προστατεύσει τα πρόσωπα που έχουν ήδη αθωωθεί στο πλαίσιο μίας ποινικής δίκης ή σε βάρος των οποίων έχει παύσει μία ποινική διαδικασία, από το να τυγχάνουν μεταχείρισης εκ μέρους των δημοσίων αρχών ως εάν να ήταν ένοχοι για το αδίκημα που τους είχε αποδοθεί.

Για τον λόγο αυτό, γίνεται δεκτό ότι η εξαχθείσα κρίση περί αθωότητας του προσώπου αναφορικά με την τέλεση του αδικήματος, ακόμη και εάν έλαβε χώρα λόγω αμφιβολιών, θα πρέπει να γίνεται σεβαστή και να μην τίθεται εν αμφιβόλω από κάθε άλλη δημόσια αρχή (μεταξύ άλλων και δικαστική), η οποία καλείται να κρίνει επί συνακόλουθης υποθέσεως (ανεξαρτήτως εάν αυτή έχει ποινικό ή μη χαρακτήρα), η οποία  παρουσιάζει έναν ορισμένο σύνδεσμο [ “ a certain link ”, κατά την ορολογία του ΕΔΔΑ] με την ποινική διαδικασία που προηγήθηκε.

Η ύπαρξη τέτοιου συνδέσμου γίνεται δεκτή ιδίως στις περιπτώσεις που η δεύτερη διαδικασία απαιτεί την εξέταση του αποτελέσματος της πρώτης (ποινικής) διαδικασίας ή εκτίμηση των ίδιων πραγματικών περιστατικών που οδήγησαν στην αθώωση του προσώπου από την ποινική κατηγορία (λ.χ. αστικές δίκες περί αποζημιωτικής ευθύνης που  έπονται μίας ποινικής διαδικασίας) [βλ. για όλα τα παραπάνω βλ. ΕΔΔΑ, Allen v. UK, 12.7.2013, σκ. 93 επ. και Β. Σταυρόπουλος κατά Ελλάδας, 27.9.2007, σκ. 39 ˙ πρβλ. και την πρόσφατη ΑΠ (Ολ.) 8/2019, παραπεμπτική στην πλήρη Ολομέλεια του Δικαστηρίου, αναφορικά με την επίδραση μιας αμετάκλητης αθωωτικής απόφασης στην πολιτική δίκη¹¹ επί της οποίας προσφάτως εξεδόθη η οριστική ΑΠ (Ολ.) 4/2020 της πλήρους Ολομέλειας ]. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως παρατηρεί και το ίδιο το Δικαστήριο του Στρασβούργου, η  κατά τα ανωτέρω ουσιαστική πτυχή του τεκμηρίου αθωότητας του κατηγορουμένου, σε ένα βαθμό, αληλλεπικαλύπτεται (“overlaps”) με την προστασία της ιδιωτικής ζωής του κατηγορουμένου που κατοχυρώνεται στο άρθρο 8 της Σύμβασης [βλ. ΕΔΔΑ, G.I.E.M. S.R.L. and others v. Italy, 28.6.2018, σκ. 314, με περαιτέρω αναφορές – Bλ. επίσης κατωτέρω την πρόσφατη ΣτΕ 1779/2020, σκ. 15.].

Λόγω της παράλληλης πρόβλεψης φορολογικών κυρώσεων (επιβαλλόμενων από τη φορολογική Διοίκηση) και ποινών (επιβαλλόμενων από τα ποινικά Δικαστήρια) για τις ίδιες παραβάσεις της φορολογικής νομοθεσίας, αλλά και λόγω των σημαντικών καθυστερήσεων που σημειώνονται κατά την εκδίκαση των διοικητικών διαφορών, το Συμβούλιο της Επικρατείας κλήθηκε σε αρκετές περιπτώσεις να εξετάσει τις προϋποθέσεις εφαρμογής της κατά τα ανωτέρω  ουσιαστικής πτυχής του τεκμηρίου αθωότητας στο πλαίσιο της φορολογικής δίκης:

2. Η εφαρμογή του τεκμηρίου αθωότητας από το Συμβούλιο της Επικρατείας επί των φορολογικών διαφορών

Καθώς η διαδικασία σε βάρος του φορολογικού παραβάτη ενώπιον των ποινικών δικαστηρίων ολοκληρώνεται, κατά κανόνα, συντομότερα από τη διαδικασία ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων, στις περιπτώσεις που η προηγηθείσα ποινική διαδικασία έχει καταλήξει σε αθώωση του κατηγορούμενου, τίθεται ζήτημα σεβασμού της αθωωτικής αυτής κρίσης από τον εκ των υστέρων επιλαμβανόμενο διοικητικό δικαστή.

Στο πλαίσιο της σχετικής νομολογίας, δύο είναι τα κεντρικά ζητήματα που απασχόλησαν τον διοικητικό δικαστή: 

Αφενός, ο βαθμός της δέσμευσης που παράγει για αυτόν η προηγηθείσα αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστή [κατωτέρω υπό Α] και αφετέρου το δικονομικό βάρος επίκλησης και απόδειξης της ύπαρξης «τελικής» ( = αμετάκλητης) αθωωτικής ποινικής απόφασης στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης  [κατωτέρω υπό Β]. Πιο συγκεκριμένα:

Α. Ο βαθμός δέσμευσης του διοικητικού δικαστή από την προηγηθείσα αθωωτική απόφαση του ποινικού δικαστηρίου

Στο άρθρο 5 παρ. 2 του ΚΔΔ, όπως αυτό ίσχυε πριν την αντικατάστασή του με το άρθρο 17 του ν. 4446/2016 [βλ. ως προς την ισχύουσα μορφή της διάταξης κατωτέρω υπό 3], οριζόταν ότι: «Τα δικαστήρια δεσμεύονται, επίσης, από τις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων, οι οποίες, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις, ισχύουν, έναντι όλων, καθώς και από τις αμετάκλητες καταδικαστικές αποφάσεις των ποινικών δικαστηρίων ως προς την ενοχή του δράστη».

Καθ’ ερμηνεία της διάταξης αυτής σε συνδυασμό με το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ, το Συμβούλιο της Επικρατείας παγίως έκρινε τα εξής:  «[…] το ΕΔΔΑ, ερμηνεύοντας τη διάταξη του άρθρου 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ, που κατοχυρώνει το τεκμήριο αθωότητας, έχει δεχθεί ότι απόφαση διοικητικού δικαστηρίου που έπεται τελικής αθωωτικής απόφασης ποινικού δικαστηρίου για το ίδιο πρόσωπο δεν πρέπει να την παραβλέπει και να θέτει εν αμφιβόλω την αθώωση, έστω και αν αυτή εχώρησε λόγω αμφιβολιών, ως “τελική” δε απόφαση, στο πλαίσιο της προαναφερόμενης νομολογίας, νοείται η αμετάκλητη απόφαση ποινικού δικαστηρίου [βλ. ενδ. ΣτΕ 2951/2013, 2957/2013, 1713/2014, 1879/2014, 1184/2015, 2403/2015 κ.ά.].

Όπως έχει κριθεί, ενόψει της ανωτέρω νομολογίας του ΕΔΔΑ, το εκ των υστέρων επιλαμβανόμενο διοικητικό δικαστήριο, που κρίνει επί της διοικητικής παράβασης της λαθρεμπορίας δεν δεσμεύεται από την οικεία αμετάκλητη απαλλακτική απόφαση του ποινικού δικαστηρίου, αλλά υποχρεούται να τη συνεκτιμήσει και, δη, κατά τρόπο ειδικό, ώστε, εφόσον αποκλίνει από τις ουσιαστικές κρίσεις του ποινικού δικαστή, να μην καταλείπονται εύλογες αμφιβολίες ως προς το σεβασμό του τεκμηρίου αθωότητας, που απορρέει από την τελική έκβαση της ποινικής δίκης (βλ. ΣτΕ 1713-1714/2014, 2069/2014, 1184/2015, 2403/2015)  [βλ. ΣτΕ 7μ. 1992/2016, σκ. 9]».

Συναφώς, επισημαίνεται ότι στην περίπτωση που η προηγηθείσα αθωωτική ποινική απόφαση ή απαλλακτικό βούλευμα δεν έχει αμετάκλητο χαρακτήρα (και συνεπώς δεν τίθεται ζήτημα εφαρμογής του τεκμηρίου αθωότητας) το διοικητικό δικαστήριο απλώς οφείλει να τη/το συνεκτιμήσει, ακόμα και κατά τρόπο γενικό ή και δίχως πανηγυρική εξαγγελία περί τούτου, έχοντας σε κάθε περίπτωση τη δυνατότητα να αποστεί από τις σχετικές ουσιαστικές κρίσεις του ποινικού δικαστή [βλ. λ.χ. ΣτΕ 2403/2015, σκ. 5 in fine, ΣτΕ 3051/2017, σκ. 9].  

Περαιτέρω, έχει κριθεί ότι δεν μπορεί να τεθεί ζήτημα δέσμευσης του διοικητικού δικαστή από απόφαση ποινικού δικαστηρίου με την οποία παύεται η ποινική δίωξη λόγω παραγραφής, η οποία, άλλωστε, δεν ισοδυναμεί καν με αθωωτική απόφαση [ΣτΕ 722/2014, σκ. 14, ΣτΕ 7μ. 169/2017, σκ. 6].

Τέλος, αναγκαία προϋπόθεση ώστε να παραχθεί υποχρέωση συνεκτίμησης  μίας αμετάκλητης ποινικής απόφασης από τον διοικητικό δικαστή είναι η ύπαρξη ταυτότητας προσώπων, η οποία θεωρείται ότι δεν υπάρχει όταν η ποινική διαδικασία κινήθηκε σε βάρος ενός φυσικού προσώπου (λ.χ. διευθύνοντος συμβ. μιας α.ε.) το δε διοικητικό πρόστιμο για την ίδια παράβαση επιβλήθηκε σε βάρος του νομικού προσώπου [ΣτΕ 479/2017, σκ. 7].

Πιο συγκεκριμένα:

Β. Το βάρος επίκλησης και απόδειξης της ύπαρξης αμετάκλητης αθωωτικής ποινικής απόφασης

Όπως εκτέθηκε ήδη, αναγκαία προϋπόθεση για την εφαρμογή της ουσιαστικής πτυχής του τεκμηρίου αθωότητας στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης είναι η ύπαρξη προηγούμενης αμετάκλητης αθωωτικής ποινικής απόφασης ή απαλλακτικού βουλεύματος.

Ένα σημαντικό ζήτημα το οποίο απασχόλησε το Συμβούλιο της Επικρατείας, αλλά και το ΕΔΔΑ στην απόφαση Καπετάνιος κ.λπ. κατά Ελλάδας [απόφαση της 30.4.2015] ήταν το βάρος επίκλησης και απόδειξης της ύπαρξης της αμετάκλητης αυτής αθωωτικής ποινικής απόφασης ή βουλεύματος.Συναφώς, στο άρθρο 5 παρ. 4 του ΚΔΔ (όπως ισχύει και σήμερα) ορίζεται ότι:

«4. Το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη το δεδικασμένο και αυτεπαγγέλτως, εφόσον τούτο προκύπτει από τα στοιχεία της δικογραφίας». Kαθ’ ερμηνεία της διάταξης αυτής, το Συμβούλιο της Επικρατείας ανέκαθεν δεχόταν ότι:

Συναφώς δε, στο άρθρο 150 παρ. 1 ΚΔΔ ορίζεται ότι: «1. Τα έγγραφα και οι μαρτυρικές κατά το άρθρο 185 καταθέσεις πρέπει απαραιτήτως να προσάγονται στο δικαστήριο ως την προηγούμενη ημέρα εκείνης κατά την οποία γίνεται η πρώτη συζήτηση της υπόθεσης. Η προσαγωγή τους σε μεταγενέστερη συζήτηση επιτρέπεται μόνον όταν, κατά ειδικώς αιτιολογημένη κρίση του δικαστηρίου, η έγκαιρη προσαγωγή τους ήταν αδύνατη».

Επομένως, στην περίπτωση που η αμετάκλητη ποινική απόφαση προσκομισθεί μετά τη συζήτηση της υπόθεσης ενώπιον του δικαστηρίου της ουσίας, αυτή δεν μπορεί να ληφθεί υπ’ όψιν [ΣτΕ 3616/2011, σκ. 6], εκτός και εάν το δικαστήριο, κατά την ανέλεγκτη αναιρετικώς κρίση του [βλ. λ.χ. ΣτΕ 1758/2014, σκ. 7], διατάξει κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 151 ΚΔΔ με προδικαστική απόφασή του, η οποία εκδίδεται κατόπιν αιτήματος διαδίκου ή αυτεπαγγέλτως, την συμπλήρωση των αποδείξεων, ώστε να προσκομισθεί η ποινική απόφαση πριν από τη νέα συζήτηση της υπόθεσης.

Εξάλλου, κατ’ αρχήν, απαράδεκτη είναι και η επίκληση και προσκόμιση της ποινικής απόφασης το πρώτον ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας δικάζοντος κατ’ αναίρεση, δεδομένου ότι αντικείμενο του αναιρετικού ελέγχου είναι τα σφάλματα της αναιρεσιβαλλόμενης απόφασης [βλ., κατωτέρω, ΣτΕ 2403/2015, κ.ά].

Ωστόσο, η ανωτέρω νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, προς στιγμήν,  κλονίσθηκε από σχετική κρίση του ΕΔΔΑ στην απόφαση Καπετάνιος κ.λπ. κατά Ελλάδος, της 30.4.2015 [σκ. 66]. Η υπόθεση αυτή αφορούσε στην εφαρμογή του τεκμηρίου αθωότητας αλλά και της αρχής ne bis in idem στην περίπτωση, μεταξύ άλλων, ενός προσφεύγοντος [Νικολόπουλος] ο οποίος είχε μεν επικαλεσθεί ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων την ύπαρξη αθωωτικής ποινικής απόφασης που αφορούσε τις κρινόμενες διοικητικές παραβάσεις, την προσκόμισε όμως μετά τη συζήτηση της υπόθεσης ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου και ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, δικάζοντος κατ’ αναίρεση.

Το ΕΔΔΑ έκρινε  ότι το διοικητικό δικαστήριο που είχε επιληφθεί́ της υπόθεσης όφειλε να εξετάσει με δική́ του πρωτοβουλία τις επιπτώσεις που οι επίμαχες αθωωτικές αποφάσεις μπορούσαν να επιφέρουν στο πλαίσιο της εκκρεμούς διοικητικής διαδικασίας.

Σύμφωνα με το ΕΔΔΑ, σε αντίθετη περίπτωση, η μη συνεκτίμηση του στοιχείου της πρώτης “ποινικής διαδικασίας” θα ισοδυναμούσε με εκούσια ανοχή μίας κατάστασης στην εσωτερική έννομη τάξη που ενδεχομένως να παραγνωρίζει την αρχή ne bis in idem.

Προσοχή!!!:Ακόμη όμως και μετά τη δημοσίευση της ως άνω απόφασης του ΕΔΔΑ (Καπετάνιος κλπ κατά Ελλάδος), το Συμβούλιο της Επικρατείας  πρώτα με την απόφαση ΣτΕ 2403/2015, σκ. 7  και εν συνεχεία με την απόφαση ΣτΕ 7μ. 1993/2016, σκ. 11, 15 και 16, η οποία εκδόθηκε επί αιτήσεως του ίδιου διαδίκου περί επανάληψης της διαδικασίας ενώπιον του ΣτΕ κατόπιν της καταδικαστικής αυτής απόφασης του ΕΔΔΑ [βλ. ακόμη ΣτΕ3073/2017, σκ. 5, κ.ά], αντέκρουσε την σχετική επιχειρηματολογία του ΕΔΔΑ και ενέμεινε στην αρχική του θέση αναφορικά με την ύπαρξη υποχρέωσης αυτεπάγγελτου ελέγχου του αμετακλήτου της ποινικής απόφασης, αποκλειστικά και μόνο στην περίπτωση που το αμετάκλητο αυτό προκύπτει από τα στοιχεία της δικογραφίας, αποδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην αρχή της επικουρικότητας που διέπει την ΕΣΔΑ και στη συναφή αρχή της δικονομικής αυτονομίας των κρατών – μελών στο πλαίσιο του ενωσιακού δικαίου.

Ερμηνευτικό ζήτημα:  Από την προσεκτική μελέτη του σκεπτικού των προαναφερόμενων  ΣτΕ 2403/2015, 1993/2016 και  3073/2017 συνάγεται ότι δεν είναι οπωσδήποτε απαράδεκτη η επίκληση και προσκόμιση (και συνεπώς η εκτίμηση) της αμετάκλητης ποινικής απόφασης μετά την συζήτηση της υπόθεσης ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου¹² (λ.χ. με το υπόμνημα μετά την συζήτηση της υπόθεσης) ή/και  η προσκόμιση και επίκλησή της το πρώτον, κατ’ αναίρεση, ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας.

Κατ’ εξαίρεση, εφόσον  προκύπτει ότι  ο διάδικος  αδυνατούσε ή ήταν υπερβολικά δυσχερές γι’ αυτόν να προβεί στην εν λόγω διαδικαστική ενέργεια πριν τη συζήτηση της υπόθεσης στο Διοικητικό Εφετείο, λ.χ. διότι η αμετάκλητη ποινική απόφαση εκδόθηκε μετά τη συζήτηση της υπόθεσης στο Διοικητικό Εφετείο, δεν αποκλείεται να κριθεί¹³ παραδεκτή η προσαγωγή της αμετάκλητης απόφασης ακόμη και μετά τη συζήτηση της υπόθεσης ενώπιον του τελευταίου δικαστηρίου ή το πρώτον και ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. 

Το ανωτέρω (περίπου) ερμηνευτικό ζήτημα απασχόλησε πρόσφατα το Συμβούλιο της Επικρατείας  σε υπόθεση επί της οποίας εξεδόθη η ΣτΕ 400/2020, παραπεμπτική στην 7μ. σύνθεση του Β΄ Τμήματος του δικαστηρίου.

Στην περίπτωση αυτή, σε βάρος του ιδιώτη  είχαν αφενός επιβληθεί πολλαπλά τέλη λαθρεμπορίας και αφετέρου είχε κινηθεί ποινική δίωξη για το αδίκημα της λαθρεμπορίας. Κατά της πράξης επιβολής πολλαπλών τελών ο ιδιώτης άσκησε προσφυγή ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου με την οποία δεν προέβαλε παραβίαση της αρχής ne bis in idem, δεδομένου ότι η σε βάρος του διαδικασία ενώπιον των ποινικών δικαστηρίων δεν είχε ακόμη περατωθεί αμετακλήτως.

Η προσφυγή του απορρίφθηκε με οριστική απόφαση του Διοικητικού Εφετείου κατά της οποίας ο ιδιώτης άσκησε ακολούθως αίτηση αναίρεσης ενώπιον του ΣτΕ. Μετά την άσκηση της αίτησης αναιρέσεως εξεδόθη όμως αμετάκλητη αθωωτική απόφαση του ποινικού δικαστηρίου με την οποία αθωώθηκε για το αδίκημα της λαθρεμπορίας.

Έτσι, με πρόσθετο λόγο αναίρεσης ο ιδιώτης διάδικος  προέβαλε ότι  η αναιρεσιβαλλόμενη πρέπει να εξαφανισθεί, ενόψει της αρχής ne bis in idem. Με άλλα λόγια, με τον πρόσθετο λόγο αναίρεσης ζητήθηκε η εξαφάνιση της αναιρεσιβαλλόμενης λόγω μίας επιγενόμενης της έκδοσης της απόφασης πλημμέλειας της προσβαλλόμενης πράξης (παραβίαση ne bis in idem) επί της οποίας η αναιρεσιβαλλόμενη δεν  είχε καν διατυπώσει κρίση (αφού δεν είχε προβληθεί σχετικός λόγος προσφυγής).

Με την παραπεμπτική  ΣτΕ 400/2020 κρίθηκε (ομοφώνως)  ότι σε μία τέτοια περίπτωση, ο πρόσθετος λόγος αναίρεσης προβάλλεται παραδεκτώς, μολονότι δεν υπάρχει σφάλμα (της αναιρεσιβαλλόμενης απόφασης όσον αφορά την ερμηνεία ή/και την εφαρμογή αρχής ne bis in idem, δεδομένου ότι  Συμβούλιο της Επικρατείας, έστω και ως Αναιρετικό Δικαστήριο, αποτελεί το μοναδικό δικαιοδοτικό όργανο της Ελληνικής Πολιτείας που μπορεί να θεραπεύσει την (προβαλλόμενη) παράβαση, διασφαλίζοντας την αποτελεσματική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων του αναιρεσείοντος, κατά το πρωτογενές ενωσιακό δίκαιο και την ΕΣΔΑ. 

Σε μία τέτοια περίπτωση, ο αναιρεσείων βαρύνεται ωστόσο να προσκομίσει στο αναιρετικό δικαστήριο αντίγραφο της οικείας ποινικής απόφασης και να τεκμηριώσει προσηκόντως το αμετάκλητο αυτής, αλλά και να επικαλεσθεί, κατά τρόπο ειδικό και ορισμένο, προς υποστήριξη του λόγου εκείνες τις κρίσεις της ποινικής απόφασης από τις οποίες προκύπτει, κατά την εκτίμησή του, η πλήρωση των αντίστοιχων προϋποθέσεων εφαρμογής της αρχής ne bis in idem, την οποία το αναιρεσίβλητο Δημόσιο μπορεί, πάντως, να αμφισβητήσει (με υπόμνημα που κατατίθεται έξι πλήρεις ημέρες πριν από τη συζήτηση), αναφερόμενο, κατά τρόπο ειδικό, στο περιεχόμενο της οικείας ποινικής απόφασης.

Εάν η παραπάνω (εύλογη) κρίση της παραπεμπτικής ΣτΕ 400/2020 επικρατήσει, για την ταυτότητα του νομικού λόγου, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι η προσκόμιση της οικείας ποινικής απόφασης το πρώτον ενώπιον του αναιρετικού δικαστηρίου προς υποστήριξη σχετικού λόγου αναίρεσης περί παραβίασης της αρχής ne bis in idem είναι παραδεκτή και στην περίπτωση που ο αναιρεσείων είχε προβάλλει λόγο περί παραβίασης της αρχής ne bis in idem ενώπιον του δικαστηρίου της ουσίας,  αυτός είχε (ορθώς) απορριφθεί ως αβάσιμος λόγω μη αμετάκλητης περάτωσης της ποινικής διαδικασίας, στην συνέχεια όμως εξεδόθη αμετάκλητη απόφαση του ποινικού δικαστηρίου.

Προσοχή!: Ανεξαρτήτως όμως των ανωτέρω, επισημαίνεται ότι τα διοικητικά δικαστήρια ουσίας (κάθε βαθμού), αποβλέποντας στην ανεύρεση της αντικειμενικής αλήθειας έχουν πάντοτε την ανέλεγκτη κατ’ αναίρεση ευχέρεια [βλ. ενδ. ΣτΕ 661/2016, σκ. 5], ακόμη και στην περίπτωση που κάποιος διάδικος προσκομίσει αποδεικτικά στοιχεία απαραδέκτως μετά το πέρας της συζήτησης της υπόθεσης (λ.χ. στοιχεία από τα οποία προκύπτει το αμετάκλητο απόφασης ποινικού δικαστηρίου) να διατάξουν με προδικαστική απόφαση τη συμπλήρωση των αποδείξεων, με την προσκόμιση των παραπάνω αποδεικτικών στοιχείων, ώστε να δοθεί η δυνατότητα στους διαδίκους να λάβουν γνώση αυτών και να διατυπώσουν τους ισχυρισμούς τους [βλ. ενδ. ΣτΕ 4388/2012, κατωτ.].

3. Η νέα ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ και το τεκμήριο αθωότητας (στην φορολογική δίκη)

Στην παρ. 2 του άρθρου 5 ΚΔΔ, όπως η παράγραφος αυτή αντικαταστάθηκε από το άρθρο 17 του ν. 4446/2016 (ΦΕΚ Α΄240/22.12.2016) και ισχύει σήμερα, ορίζεται ότι: «Τα δικαστήρια δεσμεύονται από τις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων, οι οποίες, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις, ισχύουν έναντι όλων. Δεσμεύονται, επίσης, από τις αμετάκλητες καταδικαστικές αποφάσεις των ποινικών δικαστηρίων ως προς την ενοχή του δράστη, από τις αμετάκλητες αθωωτικές αποφάσεις, καθώς και από τα αμετάκλητα αποφαινόμενα να μην γίνει η κατηγορία βουλεύματα, εκτός εάν η απαλλαγή στηρίχθηκε στην έλλειψη αντικειμενικών ή υποκειμενικών στοιχείων που δεν αποτελούν προϋπόθεση της διοικητικής παράβασης».

Με την ανωτέρω διάταξη του εδαφίου β’, αφενός επαναλαμβάνεται η προϊσχύουσα ρύθμιση περί δέσμευσης των ΤΔΔ από τις αμετάκλητες καταδικαστικές αποφάσεις των ποινικών δικαστηρίων και, αφετέρου, τίθεται νέος κανόνας όσον αφορά τη σχέση μεταξύ της ποινικής και της διοικητικής δίκης, ο οποίος προβλέπει ότι ο διοικητικός δικαστής δεσμεύεται εξίσου από τις αμετάκλητες αθωωτικές αποφάσεις των ποινικών δικαστηρίων καθώς και από τα αμετάκλητα απαλλακτικά βουλεύματα, εκτός εάν η απαλλαγή οφείλεται στην έλλειψη στοιχείου της αντικειμενικής ή της υποκειμενικής υπόστασης του ποινικού αδικήματος που δεν αποτελεί προϋπόθεση της αντίστοιχης αποδοθείσας διοικητικής παράβασης.

Εν πρώτοις, την νομολογία απασχόλησε το ζήτημα του χρονικού πεδίου εφαρμογής της νέας παρ. 2 του άρθρου 5 ΚΔΔ. Συναφώς, κρίθηκε ότι οι νέες αυτές διατάξεις εφαρμόζονται επί διαφορών οι οποίες συζητούνται στον α΄ ή β΄ βαθμό, μετά την ημερομηνία δημοσίευσης του του ν. 4446/2016, ήτοι μετά την 22.12.2016, ακόμη, μάλιστα, και εάν η συζήτηση αυτή έλαβε χώρα μετ’ αναίρεση [βλ. ΣτΕ 7μ. 951/2018, σκ. 8].

Κυρίως, όμως, την νομολογία απασχόλησε το ερώτημα μήπως με τη νέα διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ [καθ’ ό μέρος αυτή αναφέρεται στη δεσμευτική ενέργεια των αμετάκλητων αθωωτικών αποφάσεων των ποινικών δικαστηρίων έναντι του διοικητικού δικαστή] ο εθνικός νομοθέτης, χρησιμοποιώντας τον όρο «δεσμεύονται», επιχείρησε να υπερκαλύψει τις εγγυήσεις που απορρέουν από το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ περί της ουσιαστικής πτυχής του τεκμηρίου αθωώτητας¹⁵, ενόψει και του άρθρου 53 της ΕΣΔΑ¹⁶, κατά το οποίο η Σύμβαση προσδιορίζει ένα minimum προστασίας, ο δε εθνικός νομοθέτης ουδόλως κωλύεται να κατοχυρώσει μείζον επίπεδο προστασίας ενός δικαιώματος που συγκαταλέγεται στον κατάλογο της Σύμβασης¹⁷. Συναφώς, μολονότι η γραμματική ερμηνεία της νέας διάταξης («δεσμεύονται») μάλλον συνηγορεί υπέρ της προεκτεθείσας εκδοχής, το Συμβούλιο της Επικρατείας προέβη σε μία συστηματική – τελολογική ερμηνεία της νέας διάταξης, καταλήγοντας στη συστολή του πεδίου εφαρμογή της.

Πιο συγκεκριμένα, με την προαναφερθείσα ΣτΕ 7μ. 951/2018 [βλ. ιδίως σκ. 10] το δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, κατά την έννοια του νέου άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ:

• εάν το διοικητικό δικαστήριο κρίνει την νομιμότητα μίας διοικητικής κύρωσης, τότε δεσμεύεται από την προηγηθείσα αμετάκλητη αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστηρίου, εάν η ποινική απόφαση αφορά στην ίδια παράβαση, ως ιστορικό γεγονός, με εκείνη που καταλογίσθηκε στον προσφεύγοντα με την ένδικη διοικητική πράξη, με την οποία του επιβλήθηκε διοικητική κύρωση [σ.σ. κατά τούτο,σε αυτή την περίπτωση, η νέα διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ αντανακλά τις επιταγές της αρχής nebisinidem, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 του 7ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ¹⁸]

ενώ, αντίθετα

• εάν το διοικητικό δικαστήριο κρίνει την νομιμότητα επιβολής δασμών και φόρων, που δεν έχουν το χαρακτήρα ποινής/κύρωσης για διοικητική παράβαση, η αμετάκλητη απόφαση του ποινικού δικαστηρίου δεν παράγει δέσμευση, αλλά, πάντως, πρέπει να συνεκτιμάται από τον διοικητικό δικαστή και, δη, ειδικώς [ σ.σ. σε αυτή την περίπτωση παράγεται, δηλ., αποτέλεσμα κατ’ ουσίαν ισοδύναμο με τις επιταγές που απορρέουν από την ουσιαστική πτυχή του τεκμηρίου αθωότητας, κατά την προϋφιστάμενη και προεκτεθείσα νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας].

Υπενθύμιση!: Με τον ν. 4445/2016 δεν μεταβλήθηκε η διάταξη της παρ. 4 του άρθρου 5 ΚΔΔ. Συνεπώς, όσα εκτέθηκαν παραπάνω, αναφορικά με τον (κατ’ αρχήν) μη αυτεπάγγελτο χαρακτήρα της έρευνας του διοικητικού δικαστή περί την ύπαρξη αμετάκλητης αθωοτικής ποινικής απόφασης εξακολουθούν να ισχύουν.

Ερωτήματα κατανόησης επί του τεκμηρίου αθωότητας:

1. Θα μπορούσε ποτένα τεθεί ενώπιον διοικητικού δικαστηρίου ζήτημα εφαρμογής της διαδικαστικής πτυχής του τεκμηρίου αθωότητας;

2. Θα μπορούσε ποτέ να τεθεί ζήτημα εφαρμογής της ουσιαστικής πτυχής του τεκμηρίου αθωότητας από ένα διοικητικό δικαστήριο κατά τον έλεγχο της νομιμότητας μιας πράξεως επιβολής φόρου; Eπί καταφατικής απάντησης, αναφέρατε μία τέτοια περίπτωση.

3. Θα μπορούσε ποτέ να τεθεί ζήτημα εφαρμογής της ουσιαστικής πτυχής του τεκμηρίου αθωότητας από ένα ποινικό δικαστήριο, λόγω προηγούμενης επιβολής σε βάρος του ίδιου κατηγορούμενου ενός διοικητικού προστίμου; Eπί καταφατικής απάντησης, αναφέρατε τις προϋποθέσεις που θα έπρεπε να πληρούνται.

4. Σε βάρος ενός διοικούμενου επιβάλλεται διοικητικό πρόστιμο για ορισμένη παράβαση. Κατόπιν προσβολής της πράξεως επιβολής προστίμου με προσφυγή, πετυχαίνει την ακύρωσή της με τελεσίδικη απόφαση του αρμόδιου ΤΔΔ για ουσιαστικούς λόγους (= δεν έλαβαν χώρα τα αποδιδόμενα πραγματικά περιστατικά). Επί άλλης διοικητικής διαφοράς ουσίας ανακύπτει ως προδικαστικό ζήτημα η τέλεση (ή μη) της ανωτέρω διοικητικής παράβασης εκ μέρους του ίδιου διοικούμενου. Ερωτάται: Δεσμεύεται το δεύτερο ΤΔΔ από την «αθωωτική» κρίση του πρώτου ΤΔΔ και εάν ναι, υπό ποιες προϋποθέσεις ; Μπορεί το δεύτερο ΤΔΔ να αποκλίνει από την κρίση του πρώτου ΤΔΔ αναφορικά με την (μη) τέλεση της παράβασης και εάν ναι υπό ποιες προϋποθέσεις;

ΙΙΙ. Η αρχή ne bis in idem

Η αρχή ne bis in idem κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 του 7ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, αλλά και το ενωσιακό δίκαιο (ως γενική αρχή, που έχει πλέον ενσωματωθεί στο άρ. 50 του Χάρτη ΘΔΕΕ)¹⁹. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η οποία έχει διαδικαστικό χαρακτήρα: «κανείς δεν διώκεται, ούτε τιμωρείται ποινικά δις για το ίδιο αδίκημα». Για τις ανάγκες αυτής της εισήγησης, πρώτα θα παρουσιασθεί η βασική νομολογία του ΕΔΔΑ αναφορικά με την έννοια και τις προϋποθέσεις εφαρμογής της εν λόγω αρχής [κατωτέρω υπό 1] και στη συνέχεια η σχετική νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας επί φορολογικών (κυρίως) διαφορών [κατωτέρω υπό 2]. Ειδικότερα:

Όπως εκτέθηκε, η αρχή ne bis in idem κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 του 7ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και απαγορεύει την ποινική δίωξη ή καταδίκη για δεύτερη φορά του ίδιου προσώπου για την ίδια συμπεριφορά. Τα κρίσιμα ερμηνευτικά στοιχεία της αρχής αυτής είναι το idem και το bis, δηλαδή η ταυτότητα της επίδικης συμπεριφοράς και η επανάληψη δίωξης ή η επανεπιβολή ποινής.

1. Η αρχή Νe bis in idem στη νομολογία του ΕΔΔΑ

Α. Idem

Η νομολογία του ΕΔΔΑ δεν καταλείπει αμφιβολία ως προς το idem αναφορικά με το διωκόμενο πρόσωπο: Tο Δικαστήριο δέχεται παγίως ότι το ne bis in idem είναι ανεφάρμοστο όταν τα αξιόποινα πραγματικά περιστατικά αφορούν διαφορετικά πρόσωπα. Πιο ενδιαφέρουσα είναι όμως η θέση του ΕΔΔΑ ως προς το αντικείμενο του idem: ο όρος αναφέρεται στην επίδικη συμπεριφορά καθ΄ αυτήν (δηλ. στα πραγματικά περιστατικά) ή στον νομικό χαρακτηρισμό της; Έως το 2009, η νομολογία του ΕΔΔΑ σχετικά με αυτό το ερώτημα απείχε αρκετά από το να χαρακτηριστεί συνεκτική.

Το Δικαστήριο είχε προοδευτικά υιοθετήσει διάφορες αντικρουόμενες λύσεις, ώσπου να αποκρυσταλλώσει τελικά τη νομολογία του το 2009 με την απόφαση Serguei Zolotοukhin κατά Ρωσίας. Με την απόφαση αυτή [σκ. 82], το Τμήμα ευρείας σύνθεσης του ΕΔΔΑ έκρινε ότι το ne bis in idem ενεργοποιείται όταν το παρεπόμενο αδίκημα απορρέει από ταυτόσημα ή ουσιωδώς όμοια πραγματικά περιστατικά με αυτά που ήταν τα συστατικά της αρχικής ποινικής δίωξης (idem factum) [ Βλ. Π. Βογιατζής, Ne bis in idem και τεκμήριο αθωότητας από την ποινική στη διοικητική δίκη: ζητήματα ασυμβατότητας μεταξύ του ΕΔΔΑ και του Συμβουλίου της Επικρατείας, ΘΠΔΔ, 6/2015, σελ. 533 επ.].

Β. Bis

Παρά το γεγονός ότι η έννοια του bis, δηλαδή της δεύτερης δίωξης ή καταδίκης, είναι εκ πρώτης όψεως εύληπτη, εντούτοις η ερμηνεία της εγείρει διάφορα ζητήματα που σχετίζονται ιδιαίτερα με τους τρόπους αλληλοεπικάλυψης των δύο διαδικασιών. Το βασικό ζήτημα αφορά τον χρόνο ενεργοποίησης του ne bis in idem. Το άρθρο 4 του 7ου Πρωτοκόλλου περιλαμβάνει στην αγγλική και γαλλική έκδοση αντίστοιχα τις φράσεις «finally acquitted or convicted» και «jugement definitif».

Η ερμηνεία που το ΕΔΔΑ έχει προσδώσει σε αυτούς τους όρους είναι ότι η πρότερη ποινική διαδικασία θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί και να έχει παραχθεί δεδικασμένο (“res judicata”) [βλ. ενδ. ΕΔΔΑ, Mihalache v. Romania, 8.7.2019, ιδ. σκ. 102 – 116]. Με όρους ελληνικού δικονομικού δικαίου, γίνεται δεκτό ότι η πρώτη διαδικασία θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί με απόφαση, η οποία έχει καταστεί αμετάκλητη. Από τη στιγμή αυτή και μετά, η έναρξη ή η συνέχιση της δεύτερης ποινικής διαδικασίας θα θέσει σε εφαρμογή την αρχή ne bis in idem. Με άλλα λόγια, οι δύο ποινικές διαδικασίες μπορούν να εξελίσσονται παράλληλα, από τη στιγμή όμως που η αρχική θα ολοκληρωθεί με την έκδοση αμετάκλητης απόφασης και η δεύτερη δίκη εκκρεμεί, τότε το άρθρο 4 του 7ου Πρωτοκόλλου θα τεθεί σε εφαρμογή.

Το δεύτερο βασικό ζήτημα αφορά στον «ποινικό» χαρακτήρα των διαδοχικών διαδικασιών. Με την απόφαση Zolotukhin v. Russia, 10.2.2009, σκ. 52, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι για τον προσδιορισμό της έννοιας «ποινική διαδικασία» του άρθρου 4 του 7^ου Πρωτοκόλλου εφαρμόζονται τα (προαναφερθέντα) κριτήρια Engel, στα οποία βασίζεται το Δικαστήριο για τον προσδιορισμό της «κατηγορίας ποινικής φύσης» στο πλαίσιο του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ.

Τέλος, με την πλέον πρόσφατη απόφαση του ΕΔΔΑ, Α and Β v. Norway, 15.11.2016 [βλ. και κατωτ. υπό ΙΙΙ.Β.], διευκρινήσθηκε και εμπλουτίσθηκε ερμηνευτικά παλαιότερη νομολογία του Δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία δεν στοιχειοθετείται παραβίαση της διάταξης του άρθρου 4 του 7ου Πρωτοκόλλου, εάν το συμβαλλόμενο Κράτος τεκμηριώσει ότι οι δύο ποινικές διαδικασίες συνδέονται αρκούντως στενά μεταξύ τους, κατ’ ουσίαν και κατά χρόνον, ώστε να αποτελούν ένα συνεκτικό σύνολο.

2. Η εφαρμογή της αρχής ne bis in idem από το Συμβούλιο της Επικρατείας επί φορολογικών διαφορών

Το Συμβούλιο της Επικρατείας βρέθηκε αρκετές φορές αντιμέτωπο με ζητήματα εφαρμογής της αρχής ne bis in idem, κρίνοντας κυρίως επί διαφορών που αφορούσαν την προσβολή πράξεων επιβολής πολλαπλών τελών για λαθρεμπορικές παραβάσεις, για τις οποίες τα υπαίτια πρόσωπα είχαν εν τω μεταξύ αθωωθεί ή καταδικασθεί αμετακλήτως από ποινικό δικαστήριο για την ίδια παράβαση.

Συναφώς, υποστηρίζεται εύστοχα ότι η σχετική νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας έχει γνωρίσει τρεις φάσεις εξέλιξης²⁰.

Α. Από την αποδοχή της εφαρμογής της αρχής ne bis in idem … [ οι προϋποθέσεις ενεργοποίησης της αρχής, κατά την νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας]

Σύμφωνα με την νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, οι προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέξουν ώστε να ενεργοποιηθεί η αρχή ne bis in idem είναι τέσσερις.

Εφόσον συντρέξουν οι ανωτέρω τέσσερις (4) προϋποθέσεις, η δεύτερη διαδικασία επιβολής κύρωσης («ποινής») δεν επιτρέπεται να εκκινήσει, εφόσον δε έχει ήδη εκκινήσει τότε πρέπει να παύσει, σε οποιοδήποτε στάδιο και εάν βρίσκεται, λ.χ. με την ακύρωση της προσβαλλόμενης πράξης επιβολής της διοικητικής κύρωσης από το αρμόδιο διοικητικό δικαστήριο ή με την επικύρωση της ακυρωτικής απόφασης του κατώτερου διοικητικού δικαστηρίου από το ανώτερο δικαστήριο · διαφορετικά, η αρχή ne bis in idem παραβιάζεται.

Σε σχέση με τις ως άνω προϋποθέσεις ενεργοποίησης της αρχής ne bis in idem, την νομολογία του ΣτΕ απασχόλησαν τέσσερα ειδικότερα ζητήματα˙ ένα σε σχέση με κάθε μία επιμέρους προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής.

Πιο συγκεκριμένα, την νομολογία απασχόλησαν περιπτώσεις κυρωτικών διαδικασιών, οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να μην συντρέχει η πρώτη προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής [κατωτέρω υπό i ], το ζήτημα της ποινικής ή μη φύσης ειδικώς της διοικητικής κύρωσης του πολλαπλού τέλους λαθρεμπορίας, που σχετίζεται με τη δεύτερη προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής [κατωτέρω υπό ii ], το ζήτημα του αμετακλήτου της πρώτης ποινικής διαδικασίας, όταν η «ποινή», με όρους εθνικού δικαίου, είναι διοικητική κύρωση, το οποίο συνδέεται με την τρίτη προϋπόθεση της αρχής [κατωτέρω υπό iii ] και τέλος το ζήτημα της ταυτότητας του προσώπου και των πραγματικών περιστατικών ή/και νομικού χαρακτηρισμού της παράβασης, που σχετίζεται με την τέταρτη προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής [κατωτέρω υπό iv]. Ειδικότερα:

i. Μη ενεργοποίηση της αρχής ne bis in idem επί διαδοχικών κυρώσεων που συνδέονται στενά κατ’ ουσίαν και κατά χρόνο

Όπως εκτέθηκε, η πρώτη προϋπόθεση εφαρμογής της αρχής ne bis in idem είναι η ύπαρξη δύο ή περισσότερων διακεκριμένων διαδικασιών επιβολής κύρωσης που δεν συνδέονται στενά μεταξύ τους. Συναφώς, επιληφθέν σχετικού προδικαστικού ερωτήματος (κατ’ άρθρο 1 παρ. 2 ν. 3900/2010), αναφορικά με το εάν η σωρευτική επιβολή πρόσθετου φόρου και ειδικού προστίμου, σύμφωνα με τα άρθρα 1 παρ. 2 και 6 παρ. 1 του ν. 2523/1997, λόγω μη νόμιμης επιστροφής Φ.Π.Α. αντίκειται στην αρχη ne bis in idem, το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε (και, μάλιστα, εν συμβουλίω κατά την ειδική διαδικασία του άρθρου 34 Α ΠΔ 18/1989) τα εξής:

Το ίδιο ως άνω ζήτημα του «διακεκριμένου» των διαδοχικών ποινών, ως προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής ne bis in idem απασχόλησε το Συμβούλιο της Επικρατείας εκ νέου στην υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η ΣτΕ 7μ. 680/2017 επί αιτήσεως επανάληψης της διαδικασίας ενώπιον του ΣτΕ, κατόπιν καταδίκης από το ΕΔΔΑ.

Συγκεκριμένα, σε βάρος του προσφεύγοντος, με πράξη του αρμόδιου οργάνου της τελωνειακής αρχής είχαν επιβληθεί πολλαπλά τέλη λαθρεμπορίας αυτοκινήτου. Κατά της πράξης αυτής άσκησε προσφυγή ενώπιον των ΤΔΔ. Ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου δικάζοντος κατ’ έφεση, ο προσφεύγων προσκόμισε και επικαλέστηκε αμετάκλητη απόφαση ποινικού δικαστηρίου, η οποία τον είχε αθωώσει για το ποινικό αδίκημα της λαθρεμπορίας.

Το Διοικητικό Εφετείο δεν έλαβε υπ’ όψιν την αμετάκλητη ποινική απόφαση. Αίτηση αναίρεσης του ίδιου διαδίκου απερρίφθη από το ΣτΕ, με μειοψηφία ενός Παρέδρου. Προσφυγή του ίδιου διαδίκου έγινε δεκτή από το ΕΔΔΑ [Σισμανίδης και Σιταρίδης κατά Ελλάδας, απόφαση της 9.6.2016], λόγω παραβίασης του άρθρου 4 του 7^ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ (αρχή ne bis in idem).

Επιλαμβανόμενο εκ νέου της υπόθεσης, κατά την εκδίκαση της κατ’ άρθρο 69^Α του ΠΔ 18/1989 αίτησης επανάληψης της διαδικασίας²² την οποία άσκησε ο προσφεύγων, το ΣτΕ κατά τον έλεγχο συνδρομής της 5^ης23 και 6^ης24 από τις 7 προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν ώστε να γίνει δεκτή μία αίτηση επανάληψης διαδικασίας [βλ. για τις 7 προϋποθέσεις, σκ. 7 της ΣτΕ 7μ. 680/2017 και κατωτέρω, υπό V] διερεύνησε μήπως οι δύο κρίσιμες εν προκειμένω κυρωτικές διαδικασίες (δηλ.: α. της ποινικής δίωξης για την λαθρεμπορική παράβαση και β. της επιβολής της κύρωσης των πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας) μπορούν να θεωρηθούν στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους κατ’ ουσίαν και κατά χρόνο.

Ειδικότερα, εφαρμόζοντας στην κρινόμενη διαφορά τα κριτήρια που τέθηκαν (για πρώτη φορά) με την απόφαση του ΕΔΔΑ, Α και Β κατά Νορβηγίας, της 15.11.2016, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν δύο «ποινικής φύσεως» διαδικασίες συνδέονται στενά μεταξύ τους κατ’ ουσίαν και κατά χρόνο²⁵, το Συμβούλιο της Επικρατείας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η διοικητική & η ποινική διαδικασία επιβολής κυρώσεων για την παράβαση της λαθρεμπορίας δεν συνδέονται μεταξύ τους κατ’ ουσίαν και κατά χρόνο.

Στην κρίση αυτή κατέληξε το ΣτΕ, συνεκτιμώντας ιδιαιτέρως τα εξής:

• ότι οι δύο επίμαχες διαδικασίες προβλέπονταν από την κείμενη νομοθεσία ως αυτοτελείς μεταξύ τους (με εξαίρεση, σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 2 του ΚΔΔ, την περίπτωση -που δεν συνέτρεξε στην παρούσα υπόθεση- της αμετάκλητης καταδίκης για το ποινικό αδίκημα), με συνέπεια, αναγόμενη στο τέταρτο των κριτηρίων της απόφασης Α & Β κατά Νορβηγίας, η κύρωση που τυχόν επιβάλλεται στη μία διαδικασία να μην λαμβάνεται, κατά το νόμο, υπόψη για την επιμέτρηση της ποινής που καταλογίζεται στην άλλη διαδικασία
• ότι οι δύο επίμαχες διαδικασίες/δίκες κατέληξαν, εν προκειμένω, σε διαφορετικό αποτέλεσμα, κατόπιν διαφορετικής εκτίμησης από τον ποινικό και από τον διοικητικό δικαστή της ουσίας της υπόθεσης (περί της τέλεσης ή μη της παράβασης από τον αιτούντα), στοιχείο που ανάγεται στο τρίτο των κριτηρίων της Α & Β κατά Νορβηγίας και
• ότι το άρθρο 100 του Τελωνειακού Κώδικα ορίζει με τον ίδιο τρόπο την τελωνειακή παράβαση της λαθρεμπορίας και το ποινικό αδίκημα της λαθρεμπορίας, το δε πολλαπλό τέλος λαθρεμπορίας έχει ως βασικό σκοπό, όπως και η αντίστοιχα προβλεπόμενη ποινική κύρωση, τόσο την αποτελεσματική αποτροπή από τη διάπραξη στο μέλλον τέτοιων παραβάσεων όσο και τον κολασμό του παραβάτη, ο οποίος μπορεί να είναι μόνο φυσικό (όχι και νομικό) πρόσωπο, τα ανωτέρω δε στοιχεία, τα οποία ανάγονται στο πρώτο των προεκτεθέντων κριτηρίων, επιρωννύουν τη θέση ότι οιδύο επίμαχες διαδικασίες επιβολής κυρώσεων επιδιώκουν, κατ’ αρχήν, κοινούς σκοπούς και δεν αφορούν σε διαφορετικές όψεις της επίμαχης παραβατικής συμπεριφοράςπου αποδόθηκε στον αιτούντα [ΣτΕ 7μ. 680/2017, σκ. 17 in fine].

Υπό τα ανωτέρω δεδομένα, κρίθηκε ότι η απόφαση του ΕΔΔΑ Α και Β κατά Νορβηγίας δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι κλονίζει το σκεπτικό της απόφασής του ΕΔΔΑ επί της προσφυγής του αιτούντος και συνεπώς ότι πληρούται και η 6^η προϋπόθεση για την ευδοκίμηση της αίτησης επανάληψης της διαδικασίας.

ii. H ποινική φύση των πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας

Η δεύτερη προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής ne bis in idem είναι η ποινική φύση και των δύο (ή περισσότερων) αλληλοδιαδοχικών διαδικασιών επιβολής κυρώσεων. Έτσι, στις υποθέσεις επιβολής πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας, των οποίων έχει προηγηθεί αμετάκλητη αθωωτική ή καταδικαστική απόφαση ποινικού δικαστηρίου για την ίδια παράβαση, πρόκριμα για την εφαρμογή της αρχής ne bis in idem στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης είναι η διάγνωση της ποινικής φύσης της διαδικασίας επιβολής πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας, κατ’ εφαρμογή των κριτηρίων Engel.

Συναφώς, το Συμβούλιο της Επικρατείας μολονότι αρχικά δέχθηκε ότι η επιβολή πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας συνιστά «ποινή» κατά την έννοια του άρθρου 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ [βλ. ΣτΕ 7μ. 689/2009, σκ. 6 ˙ επί της ευκαιρίας βλ. και τις ενδιαφέρουσες κρίσεις της απόφασης στις σκ. 8 και 9, αναφορικά με τα ζητήματα απόδειξης στις σχετικές διαφορές, υπό το πρίσμα του άρ. 6 ΕΣΔΑ], υιοθετώντας έτσι την σχετική ad hoc νομολογία του ΕΔΔΑ [βλ. αποφάσεις Χατζηνικολάου κατά Ελλάδας, της 21.2.2008, σκ. 19-20, Μαμιδάκης κατά Ελλάδας, της 11.1.2007, σκ. 20-21, Γιαννετάκης κατά Ελλάδας, της 6.12.2007, σκ. 18-19], στη συνέχεια απέκλινε από την θέση αυτή και με την ΣτΕ Ολ. 1741/2015, σκ. 13, έκρινε ότι η διοικητική κύρωση του πολλαπλού τέλους δεν έχει ποινικό χαρακτήρα.

Πολύ γρήγορα, όμως, η κρίση αυτή της Ολομέλειας ανατράπηκε από την ΣτΕ 7μ. 1992/2016, σκ. 21 (υπόθεση Νικολόπουλου), αλλά και την ΣτΕ 7μ. 680/2017, σκ. 15 (υπόθεση Σισμανίδη), με τις οποίες κρίθηκε, κατ’ ορθή εφαρμογή των κριτηρίων Εngel, ότι η επιβολή πολλαπλού τέλους λαθρεμπορίας συνιστά ποινή κατά την έννοια του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ.

Προσοχή!: Σε περίπτωση διαπίστωσης ορισμένης λαθρεμπορικής παράβασης, σε βάρος του φερόμενου ως παραβάτη επιβάλονται (α) οι διαφυγόντες δασμοί ή φόροι και (β) το αντιστοιχούν σε αυτούς πολλαπλό τέλος λαθρεμπορίας (κύρωση).

Δεδομένου ότι η ενεργοποίηση της αρχής ne bis in idem προϋποθέτει δύο (τουλάχιστον) κυρωτικές διαδικασίες, ενδεχόμενη αμετάκλητη αθώωση ή καταδίκη του φερόμενου ως παραβάτη από ποινικό δικαστήριο για το αδίκημα της λαθρεμπορίας, ενεργοποιεί την αρχή ne bis in idem μόνο ως προς την επιβολή σε βάρος του των πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας (που συνιστούν κύρωση και δη «ποινή κατά τα ανωτέρω), όχι όμως και ως προς την επιβολή σε βάρος του των διαφυγόντων δασμών που δεν συνιστούν κύρωση (πολλώ δε μάλλον δεν συνιστούν «ποινή»).

iii. Το αμετάκλητο της «ποινικής φύσεως» διαδικασίας

Η τρίτη προϋπόθεση για την εφαρμογή της αρχής ne bis in idem είναι ότι η μία από τις δύο ή περισσότερες διαδικασίες πρέπει να έχει περατωθεί με «τελική» απόφαση²⁶. Ήδη εκτέθηκε ότι καθ’ ερμηνεία του όρου αυτού, το ΕΔΔΑ κρίνει ότι μία απόφαση κατέστη «τελική» («final») όταν αυτή έχει αποκτήσει ισχύ δεδικασμένου («force of res judicata»), δηλαδή όταν εναντίον της απόφασης αυτής δεν υπάρχει δυνατότητα άσκησης ένδικων μέσων ή όταν υπάρχει τέτοια δυνατότητα και τα μέσα αυτά δεν ασκήθηκαν ή ασκήθηκαν ανεπιτυχώς από τους διαδίκους [βλ. λ.χ. Zolotoukhin v. Russia, ό.π., σκ. 107, Μihalache v. Romania, ό.π., σκ. 102 – 116, κ.ά].

Κατά πάγια νομολογία του Συμβουλίου Επικρατείας, υπό τους όρους του εθνικού δικαίου, ως τέτοια, «τελική» απόφαση, νοείται η απόφαση που έχει καταστεί αμετάκλητη [βλ. λ.χ. ΣτΕ 108/2015, ό.π., σκ. 6 ˙ βλ. επίσης ΣτΕ 2403/2015, ό.π., σκ. 5, 1184/2015, 1713/2014, 1879/2014, κ.ά., αναφορικά με την ουσιαστική πτυχή του τεκμηρίου αθωότητας, για την ενεργοποίηση της οποίας ομοίως απαιτείται η ύπαρξη «τελικής», δηλ. αμετάκλητης αθωωτικής απόφασης].

Προσοχή!: Επισημαίνεται ότι – σε αντίθεση με όσα γίνονται δεκτά επί του τεκμηρίου αθωότητας (βλ. ανωτέρω, υπό ΙΙ) – για την ενεργοποίηση της αρχής ne bis in idem η προηγηθείσα αμετάκλητη απόφαση επί της κατηγορίας ποινικής φύσης μπορεί (δηλ. αρκεί) να είναι είτε αθωωτική είτε καταδικαστική.

Συναφώς, έχει, ωστόσο, κριθεί ότι αμετάκλητο βούλευμα δικαστικού συμβουλίου ή αμετάκλητη απόφαση ποινικού δικαστηρίου περί οριστικής παύσης της ποινικής δίωξης, λόγω παραγραφής του ποινικού αδικήματος για το οποίο αυτή είχε ασκηθεί, δεν αποτελεί αμετάκλητη απόφαση με την οποία «αθωώθηκε ή καταδικάσθηκε» ο διωχθείς, δεδομένου ότι τέτοιο βούλευμα ερείδεται στην εξάλειψη του αξιόποινου της πράξης συνεπεία της παραγραφής και όχι σε εκτίμηση για τη διάπραξη ή μη του αδικήματος.

Περαιτέρω, στις περιπτώσεις που η «ποινικής φύσεως» διαδικασία επιβολής κύρωσης (ποινής) ολοκληρώνεται με απόφαση ποινικού δικαστηρίου, η συνδρομή της προϋπόθεσης του αμετακλήτου κρίνεται με βάση τις σχετικές διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Συναφώς, στο άρθρο 546 παρ. 2 ΚΠοινΔ ορίζεται ότι: «Αμετάκλητη είναι η απόφαση κατά της οποίας δεν επιτρέπεται ένδικο μέσο ή δεν ασκήθηκε μέσα στη νόμιμη προθεσμία το επιτρεπόμενο ένδικο μέσο ή ασκήθηκε εμπρόθεσμα και απορρίφθηκε».

Ερμηνευτικό ζήτημα γεννάται, ωστόσο, στις περιπτώσεις που η «ποινικής φύσεως» (κατά την αυτόνομη έννοια της ΕΣΔΑ) κυρωτική διαδικασία συνίσταται στην επιβολή μίας διοικητικής, κατά το εθνικό δίκαιο, κύρωσης, δηλαδή στην έκδοση μίας εκτελεστής διοικητικής πράξης.

Το Συμβούλιο της Επικρατείας βρέθηκε αντιμέτωπο με το ζήτημα αυτό κατά την εκδίκαση μίας διαφοράς μη φορολογικού χαρακτήρα, επί της οποίας εκδόθηκε η ΣτΕ Δ΄ Τμ. 1091/2015, παραπεμπτική στην 7μ. σύνθεση και η επ’ αυτής ΣτΕ 7μ. 3473/2017.

Σε βάρος ενός τηλεοπτικού σταθμού επιβλήθηκαν διαφορετικά πρόστιμα, μεγάλου ύψους, από δύο ανεξάρτητες διοικητικές αρχές (ΕΣΡ και ΑΔΑΕ), βάσει διαφορετικών νομοθεσιών, εκ των οποίων η μία διέπει τη ραδιοτηλεόραση και η άλλη το απόρρητο των επικοινωνιών, κατ’ επίκληση των ίδιων πραγματικών περιστατικών.

Με την αίτηση ακύρωσης κατά της πράξης επιβολής προστίμου της ΑΔΑΕ η αιτούσα εταιρία επικαλέστηκε παράβαση της αρχής ne bis in idem, λόγω της προηγούμενης επιβολής προστίμου από το ΕΣΡ. Αμφότερες οι διοικητικές αυτές οι κυρώσεις έχουν το χαρακτήρα «ποινής» κατά την ΕΣΔΑ και καταλογίστηκαν με ξεχωριστές, αυτοτελείς μεταξύ τους, κυρωτικές διαδικασίες, ενώπιον του ΕΣΡ και της ΑΔΑΕ .

Συνεπώς, στην κρινόμενη υπόθεση συνέτρεχαν οι δύο πρώτες από τις προαναφερόμενες προϋποθέσεις εφαρμογής της αρχής ne bis in idem.

Περαιτέρω, όμως, σε σχέση με την προϋπόθεση ολοκλήρωσης με αμετάκλητη απόφαση μίας εκ των κυρωτικών διαδικασιών, στην κρινόμενη υπόθεση που είχε προσβληθεί το πρόστιμο της ΑΔΑΕ, κρίσιμο ήταν το αμετάκλητο τουλάχιστον του ενός εκ των δύο προστίμων που είχε επιβάλλει το ΕΣΡ.

Με την ΣτΕ Δ΄ 1091/2015, σκ. 10 (παραπεμπτική στην 7μ. σύνθεση) κρίθηκε ότι « … εάν μία από τις κατ’ αρχήν αρμόδιες αρχές επιληφθεί της υποθέσεως και εκδώσει πράξη επιβολής κυρώσεως, η οποία οριστικοποιείται είτε λόγω μη ασκήσεως κατ’ αυτής ενδίκου βοηθήματος, είτε λόγω απορρίψεως του ασκηθέντος ενδίκου βοηθήματος, δεν είναι επιτρεπτή η επιβολή κυρώσεως για την ίδια παράβαση και από άλλη διοικητική αρχή, τυχόν δε εκδοθείσα πράξη επιβολής κυρώσεως και από την αρχή αυτή είναι ακυρωτέα για παράβαση της αρχής non bis in idem».

Αντιστοίχως, με την επ’ αυτής ΣτΕ 7μ. 3473/2017, σκ. 12, επί του θέματος, κρίθηκαν τα εξής:

«12. Επειδή, με την κρινόμενη αίτηση προβάλλεται ότι η προσβαλλόμενη πράξη είναι ακυρωτέα για παράβαση της αρχής «non bis in idem», διότι για την ίδια αιτία («χρήση πληροφοριών που έχουν συλλεχθεί με αθέμιτα μέσα») έχουν ήδη επιβληθεί εις βάρος της αιτούσης διοικητικές κυρώσεις από το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, κατ’ επίκληση της διατάξεως του άρθρου 8 παρ. 1 του π.δ/τος 77/2003. Πράγματι, από την από 8.6.2006 κλήση σε ακρόαση της αιτούσης ενώπιον της Α.Δ.Α.Ε. προκύπτει ότι το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (Ε.Σ.Ρ.) είχε επιβάλει στην αιτούσα, με τις υπ’ αριθμ. 227 και 228/8.5.2006 αποφάσεις του, πρόστιμα (80.000 ευρώ για την εκπομπή της 26.2.2006 και 100.000 ευρώ για την εκπομπή της 19.2.2006) για παράβαση των κανόνων της δημοσιογραφικής δεοντολογίας σε σχέση με τα πραγματικά περιστατικά, για τα οποία επιβλήθηκε και η επίδικη κύρωση. Κατά των πράξεων αυτών του Ε.Σ.Ρ. η αιτούσα είχε ασκήσει αιτήσεις ακυρώσεως που απερρίφθησαν με τις υπ’ αριθμ. 996-7/2014 αποφάσεις του Δ΄ Τμήματος του Δικαστηρίου και, επομένως, οι κυρώσεις αυτές του Ε.Σ.Ρ έχουν οριστικοποιηθεί».

iv. Ταυτότητα προσώπου & πραγματικών περιστατικών ή/και νομικού χαρακτηρισμού της παράβασης, ως προϋπόθεση ενεργοποίησης της αρχής ne bis in idem;

Όπως εκτέθηκε ήδη, η νομολογία του ΕΔΔΑ δεν καταλείπει αμφιβολία ως προς το idem αναφορικά με το διωκόμενο πρόσωπο. Έτσι, το Δικαστήριο δέχεται παγίως ότι το ne bis in idem είναι ανεφάρμοστο όταν τα αξιόποινα πραγματικά περιστατικά αφορούν διαφορετικά πρόσωπα. Αντιστοίχως, το Συμβούλιο Επικρατείας δέχεται ότι δεν υπάρχει έδαφος της αρχής ne bis in idem όταν η μία κυρωτική διαδικασία έχει κινηθεί σε βάρος φυσικού προσώπου και η άλλη σε βάρος νομικού προσώπου.

Περαιτέρω, με την απόφαση Zolotoukhin κατά Ρωσίας (σκ. 82-84), το Τμήμα ευρείας σύνθεσης του ΕΔΔΑ έκρινε ότι το ne bis in idem ενεργοποιείται όταν το παρεπόμενο αδίκημα απορρέει από ταυτόσημα ή ουσιωδώς όμοια πραγματικά περιστατικά με αυτά που ήταν τα συστατικά της αρχικής ποινικής διαδικασίας, ανεξαρτήτως νομικού χαρακτηρισμού που τους δίδεται από τις οικείες διατάξεις [idem factum]. Την θέση αυτή αποδέχεται και το το Β΄ Τμήμα του Συμβουλίου Επικρατείας [βλ. λ.χ. ΣτΕ 7μ. 1992/2016, σκ. 10, ΣτΕ 7μ. 1887/2018, σκ. 4, διαθέσιμη κατωτέρω].

Β. … στην εκ νέου αμφισβήτηση της αρχής nebisinidem [ο περιορισμός της κανονιστικής εμβέλειας της αρχής, εν όψει της ανάγκης πρόληψης και η καταστολής των φορολογικών / τελωνειακών παραβάσεων]

Όπως εκτέθηκε ανωτέρω, ήδη διανύουμε την τρίτη φάση εξέλιξης της νομολογίας του Συμβουλίου Επικρατείας, αναφορικά με την αρχή ne bis in idem. Kατά την φάση αυτή, το δικαστήριο αξιοποιώντας κυρίως την πρόσφατη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης [βλ. ιδίως και ΔΕΕ μειζ. συνθ. 20.3.2018, C-524/15, Menci, ΔΕΕ μειζ. συνθ. 20.3.2018, C-537/16, Garlsson Real Estate SA κ.ά, ΔΕΕ μειζ. συνθ. 20.3.2018, C-596/16 και C-597/16, Di Puma & Zecca, καθώς και ΔΕΕ μειζ. συνθ. 26.2.2013, C-617/10, Akerberg Fransson]²⁹, δέχεται κατ’ αρχάς [βλ. ΣτΕ 7μ. 1887/2018, κατωτ.] ότι η αναγόμενη στο δημόσιο συμφέρον ανάγκη να προαχθεί η πρόληψη και η καταστολή των σχετικών παραβάσεων (ιδίως, δε, των πλέον σοβαρών) συνιστά θεμιτό λόγο περιορισμού της κανονιστικής εμβέλειας της απαγόρευσης ne bis in idem · συνακόλουθα, ο αποκλεισμός της σώρευσης ποινικής και διοικητικής (δίωξης και) κύρωσης, δυνάμει της αρχής ne bis in idem, τελεί υπό την προϋπόθεση ότι η ποινή που επιβλήθηκε στο πλαίσιο της πρώτης αμετακλήτως περατωθείσας διαδικασίας είναι αποτελεσματική, ανάλογη της παράβασης και αποτρεπτική (από άποψη ποσού ή/και συνθηκών τέλεσης της παράβασης).

Έτσι, σε περίπτωση που ο διοικητικός δικαστής επιληφθεί διαφοράς από την προσβολή διοικητικής κύρωσης (με ποινικό κατά την αυτόνομη έννοια της ΕΣΔΑ χαρακτήρα · λ.χ. πράξη επιβολής πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας), μετά από την αμετάκλητη καταδίκη του ίδιου προσώπου για την ίδια κατ’ ουσίαν παραβατική συμπεριφορά από ποινικό δικαστήριο, εφόσον θεωρήσει ότι η αμετακλήτως καταγνωσθείσα από το ποινικό δικαστήριο κύρωση είναι εμφανώς υπερβολικά ελαφριά³⁰ σε σχέση με την αποδοθείσα παράβαση, ώστε να μην πληρούται η προαναφερόμενη προϋπόθεση, δεν δεσμεύεται από την αμετάκλητη καταδικαστική ποινική απόφαση και, συνεπώς, δεν τερματίζει την ενώπιόν του διαδικασία, ακυρώνοντας τη διοικητική κύρωση, αλλά, ενόψει και του ότι, αποτελεί, κατά το Σύνταγμα, το «φυσικό» δικαστή των διαφορών που προκύπτουν από την εφαρμογή της φορολογικής/τελωνειακής νομοθεσίας, εκφέρει ίδια και αυτοτελή κρίση επί της υπόθεσης, χωρίς να δεσμεύεται από τις οικείες αμετάκλητες (νομικές και ουσιαστικές) εκτιμήσεις του ποινικού δικαστηρίου, τις οποίες πάντως οφείλει να συνεκτιμήσει ειδικώς.

Aντίθετα, όπως επιβεβαιώθηκε από την πρόσφατη ΣτΕ Ολ. 359/2020, σε περίπτωση που ο διοικητικός δικαστής επιληφθεί διαφοράς από την προσβολή (ποινικής φύσης με βάση τα κριτήρια Engel) διοικητικής κύρωσης, μετά από την αμετάκλητη αθώωση του ίδιου προσώπου για την ίδια κατ’ ουσίαν παραβατική συμπεριφορά από ποινικό δικαστήριο, η αρχή ne bis in idem, συντρεχουσών και των λοιπών προϋποθέσεων ενεργοποίησής της, ενεργοποιείται και επιτάσσει τον τερματισμό της ενώπιον του διοικητικού δικαστή διαδικασίας, διά της ακύρωσης της προσβαλλόμενης διοικητικής πράξης.

Ο αναθεωρητικός οίστρος του Β΄ Τμήματος του Συμβουλίου Επικρατείας δεν περιορίστηκε στις παραδοχές της ως άνω ΣτΕ 7μ. 1887/2018, με την οποία το δικαστήριο δέχθηκε ότι η εφαρμογή της αρχής ne bis in idem κάμπτεται στην περίπτωση που ένα πρόσωπο καταδικάστηκε αμετακλήτως από το αρμόδιο ποινικό δικαστήριο, όμως η επιβληθείσα σε αυτό ποινή κρίνεται (από τον εκ των υστέρων επιλαμβανόμενο της οικείας διοικητικής κύρωσης) διοικητικό δικαστή «εμφανώς υπερβολικά ελαφριά».

Λίγο αργότερα, με την ΣτΕ (Β΄Τμ.) 1771/2019, παραπεμπτική στην Ολομέλεια του δικαστηρίου, επί αντίστοιχης διαφοράς [επιβολή πολλαπλού τέλους λαθρεμπορίας σε βάρος προσώπου το οποίο εν τω μεταξύ αθωώθηκε αμετακλήτως από τον αρμόδιο ποινικό δικαστή] διατυπώθηκε, κατά πλειοψηφία, η άποψη ότι η αρχή ne bis in idem δεν τυγχάνει καθόλου εφαρμογής (!) σε υποθέσεις πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας, με ένα [χαοτικό] σκεπτικό που θυμίζει έντονα τις παραδοχές της «εσωστρεφούς» ΣτΕ 7μ. 2067/2011.

Πρόσφατα, ωστόσο, επί της ως άνω παραπεμπτικής απόφασης εξεδόθη η υπ’ αρ. 359/2020 απόφαση της Ολομέλειας του δικαστηρίου, με την οποία κρίθηκε ότι σε μία τέτοια περίπτωση [ προηγούμενης αμετάκλητης αθώωσης από το ποινικό δικαστήριο] η αρχή ne bis in idem δεν κάμπτεται, αλλά εφαρμόζεται κανονικά, εφόσον συντρέξουν όλες οι προϋποθέσεις ενεργοποίησής της, άγουσα στον τερματισμό της δεύτερης ποινικής φύσης (κατά τα κριτήρια Engel) διαδικασίας επιβολής της διοικητικής κύρωσης.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι αντίστοιχες προσπάθειες περιορισμού της αρχής ne bis in idem παρατηρούνται και στην πρόσφατη νομολογία του Δ΄ Τμήματος του δικαστηρίου επί μη φορολογικών διαφορών [βλ. ΣτΕ 7μ. 3473/2017, ΣτΕ 1872/2019, κατ.].

ΙV. Σύνοψη προϋποθέσεων ενεργοποίησης και διαφορές μεταξύ τεκμηρίου αθωότητας και αρχής nebisinidem

Σύμφωνα με όσα εκτέθηκαν οι προϋποθέσεις ενεργοποίησης (της ουσιαστικής πτυχής) του τεκμηρίου αθωότητας είναι οι εξής:

• Αμετάκλητη

• αθωωτική απόφαση ή απαλλακτικό βούλευμα

• επί κατηγορίας «ποινικής φύσης», κατά την αυτόνομη έννοια του άρθρου 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ.

• Επαρκής σύνδεσμος μεταξύ της πρώτης (ποινικής φύσεως) διαδικασίας με επακόλουθη (όχι απαραίτητα ποινικής φύσεως) διαδικασία. Τέτοιος σύνδεσμος συντρέχει ιδίως όταν στις δύο διαδικασίες εξετάζεται η συνδρομή των ίδιων ή ουσιωδώς όμοιων πραγματικών περιστατικών.

Προσοχή! Το τεκμήριο αθωότητας δεν ενεργοποιείται όταν έχει προηγηθεί παύση ποινικής δίωξης λόγω παραγραφής του ποινικού αδικήματος, καθώς και όταν δεν υπάρχει ταυτότητα προσώπων μεταξύ της ποινικής και της διοικητικής διαδικασίας (λ.χ. φυσικό / νομικό πρόσωπο).

και των ΣΥΝΕΠΕΙΩΝ της:

Υποχρέωση σεβασμού της προηγηθείσας αμετάκλητης αθωωτικής κρίσης από την δημόσια (λ.χ. δικαστική) αρχή που επιλαμβάνεται της επακόλουθης (όχι απαραίτητα ποινικής φύσεως) διαδικασίας. Η ως άνω υποχρέωση σεβασμού της αμετάκλητης αθωωτικής κρίσης δεν αποκλείει τη δυνατότητα απόκλισης από αυτήν. Ο διοικητικός δικαστής μπορεί να αποκλίνει από την αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστή, κατόπιν ειδικής αιτιολογίας, στηριζόμενος: (α) στη διαφοροποίηση μεταξύ των προϋποθέσεων του ποινικού αδικήματος και της αντίστοιχης διοικητικής παράβασης είτε (β) στο χαμηλότερο βαθμό απόδειξης της διοικητικής παράβασης που ισχύει στη διοικητική δίκη, σε σχέση με εκείνο που διέπει την ποινική δίκη, για το αντίστοιχο ποινικό αδίκημα είτε (γ) (και) σε στοιχεία που δεν είχε λάβει υπόψη του το ποινικό δικαστήριο ή το δικαστικό συμβούλιο.

Οι προϋποθέσεις εφαρμογής της αρχής ne bis in idem είναι οι εξής:

• Δύο (ή περισσότερες) διακεκριμένες διαδικασίες επιβολής κύρωσης, οι οποίες δεν συνδέονται στενά μεταξύ τους.
  
• Όλες οι διαδικασίες πρέπει να είναι «ποινικές», βάσει των κριτηρίων Engel.
  
• Η μία από τις διαδικασίες πρέπει να έχει περατωθεί με αμετάκλητη απόφαση (είτε αθωωτική είτε καταδικαστική).
  
• Οι διαδικασίες πρέπει να στρέφονται κατά του ίδιου προσώπου και να αφορούν στην ίδια κατ’ ουσίαν παραβατική συμπεριφορά.

Προσοχή! Η αρχή ne bis in idem δεν ενεργοποιείται όταν έχει προηγηθεί παύση ποινικής δίωξης λόγω παραγραφής του ποινικού αδικήματος, καθώς και όταν δεν υπάρχει ταυτότητα προσώπων μεταξύ της ποινικής και της διοικητικής διαδικασίας (λ.χ. φυσικό / νομικό πρόσωπο).

Προσοχή !! Η αρχή ne bis in idem κάμπτεται όταν έχει ήδη περατωθεί αμετακλήτως μία «ποινικής φύσεως» (κατά τα κριτήρια Engel) διαδικασία (λ.χ. ποινική δίωξη για το αδίκημα της λαθρεμπορίας), με αμετάκλητη καταδίκη του παραβάτη, ο δε δικαστής που επιλαμβάνεται της επακόλουθης διαδικασίας «ποινικής φύσεως» για την ίδια κατ’ ουσίαν παράβαση (λ.χ. ο διοικητικός δικαστής που κρίνει την νομιμότητα επιβολής του πολλαπλού τέλους λαθρεμπορίας) κρίνει ότι η επιβληθείσα από το ποινικό δικαστήριο ποινή είναι εμφανώς υπερβολικά ελαφριά · σε μία τέτοια περίπτωση, ο διοικητικός δικαστής δεν δεσμεύεται, κατά την έννοια του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ, από την αμετάκλητη καταδικαστική ποινική απόφαση και, συνεπώς, δεν τερματίζει την ενώπιόν του διαδικασία, ακυρώνοντας την προσβαλλόμενη διοικητική κύρωση αλλά, ενόψει και του ότι αποτελεί, κατά το Σύνταγμα, το «φυσικό» δικαστή των διαφορών που προκύπτουν από την εφαρμογή της φορολογικής/τελωνειακής νομοθεσίας, εκφέρει ίδια και αυτοτελή κρίση επί της υπόθεσης, χωρίς να δεσμεύεται από τις οικείες αμετάκλητες (νομικές και ουσιαστικές) εκτιμήσεις του ποινικού δικαστηρίου, τις οποίες οφείλει πάντως να συνεκτιμήσει ειδικώς.

Η ενεργοποίηση της αρχής ne bis in idem συνεπάγεται υποχρέωση τερματισμού της έτερης κυρωτικής διαδικασίας.

Με βάση τα παραπάνω, οι ΔΙΑΦΟΡΕΣ μεταξύ του τεκμηρίου αθωότητας και της αρχής ne bisinidem είναι οι εξής:

• Το τεκμήριο αθωότητας προϋποθέτει αθωωτική ποινική απόφαση/βούλευμα, ενώ η αρχή ne bis in idem εφαρμόζεται και σε περίπτωση καταδίκης.
• Το τεκμήριο αθωότητας ενδέχεται να επηρεάζει και τη διοικητική δίκη για το φόρο που αντιστοιχεί στην παράβαση (λ.χ. στις περιπτώσεις εξωλογιστικού προσδιορισμού του φόρου ή στις περιπτώσεις καταλογισμού των δασμών/φόρων που αντιστοιχούν στη λαθρεμπορική παράβαση ), ενώ η αρχή ne bis in idem μπορεί να αφορά μόνο κυρώσεις, όχι φορολογία.
• Το τεκμήριο αθωότητας έχει ως συνέπεια όχι τη δέσμευση του διοικητικού δικαστή (όπως, κατ’ αρχήν, το ne bis in idem), αλλά την υποχρέωσή του να συνεκτιμήσει ειδικώς την αμετάκλητη ποινική απόφαση κατά τρόπο που δεν θέτει εν αμφιβόλω το αθωωτικό αποτέλεσμα της ποινικής δίκης. Εφόσον, βέβαια, συντρέξουν οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις κάμψης της αρχής ne bis in idem, τότε και η αρχή αυτή παράγει (όχι δέσμευση, αλλά) υποχρέωση ειδικής συνεκτίμησης της προηγηθείσας αμετάκλητης καταδικαστικής απόφασης.

Για την καλύτερη κατανόηση όσων προεκτέθηκαν κρίνεται σκόπιμη μία διαγραμματική παρουσίαση των βασικών σεναρίων που συνήθως ανακύπτουν στο πλαίσιο μίας φορολογικής ή τελωνειακής (διοικητικής) δίκης και θέτουν ζητήματα εφαρμογής της αρχής nebisinidem, (ουσιαστικής πτυχής) του τεκμηρίου αθωότητας, & του (νέου) άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ εκ μέρους του διοικητικού δικαστή.

Σενάριο A: Αμετάκλητη ΑΘΩΩΣΗ³³ από ποινικό δικαστήριο ή συμβούλιο ως προς ορισμένη συμπεριφορά

και στη συνέχεια…

A.1. Επιβολή διοικητικής κύρωσης (ποινής κατά τα κριτήρια Engel) για την ίδια κατ’ ουσίαν παραβατική συμπεριφορά, κατά του ίδιου προσώπου

Στην περίπτωση αυτή, στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης:

• Εφαρμόζεται η αρχή ne bis in idem, ο δε διοικητικός δικαστής οφείλει να τερματίσει την ενώπιόν του διαδικασία, ακυρώνοντας την προσβαλλόμενη πράξη επιβολής προστίμου [βλ. ήδη ΣτΕ Ολ. 359/2020, ιδ. σκ. 10, ό.π.]
• Εφαρμόζεται το τεκμήριο αθωώτητας, πλην η εξέταση του συγκεκριμένου λόγου παρίσταται αλυσιτελής, εφόσον έχει ήδη γίνει δεκτός ο λόγος περί παραβίασης της αρχής ne bis in idem [αφού η ne bis in idem παράγει υποχρέωση τερματισμού της διαδικασίας, δηλ. ακύρωσης της προσβαλλόμενης ενώ το τεκμήριο αθωότητας υποχρέωση ειδικής συνεκτίμησης της αθωωτικής κρίσης · βλ. λ.χ. ΣτΕ 39/2018, σκ. 10, ό.π.].
• Κατά την έννοια του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ, όπως αντικαταστάθηκε με τον ν. 4446/2016, ο διοικητικός δικαστής δεσμεύεται από την αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστή [ = παράγεται αποτέλεσμα ισοδύναμο με εκείνο της αρχής ne bis in idem · βλ. ΣτΕ 7μ. 951/2018, σκ. 10, ό.π.]

Α.2. Επιβολή φόρου ή δασμού επί τη βάση των ίδιων κατ’ ουσίαν πραγματικών περιστατικών που συγκροτούν την παράβαση για την οποία εχώρησε η αμετάκλητη αθώωση από το ποινικό δικαστήριο

Στην περίπτωση αυτή, στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης:

• Δεν εφαρμόζεται η αρχή ne bis in idem, δεδομένου ότι η επακόλουθη διαδικασία επιβολής φόρου ή δασμού δεν συνιστά κύρωση (πολλώ δε μάλλον «ποινή» κατά τα κριτήρια Engel) [βλ. λ.χ. ΣτΕ 39/2018, σκ. 11, ό.π.].
• Εφαρμόζεται το τεκμήριο αθωότητας (υποχρέωση σεβασμού της προηγηθείσας αθωωτικής κρίσης) · τούτο σημαίνει ότι ο διοικητικός δικαστής δεν δεσμεύεται από την αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστή, οφείλει όμως να την συνεκτιμήσει ειδικώς, στο πλαίσιο δε αυτό μπορεί να αποκλίνει από αυτήν [βλ. ΣτΕ 7μ. 951/2018, ό.π., ιδίως σκ. 7].
• Κατά την έννοια του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ, όπως αντικαταστάθηκε με τον ν. 4446/2016, ο διοικητικός δικαστής δεν δεσμεύεται από την αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστή, οφείλει όμως να την συνεκτιμήσει ειδικώς, στο πλαίσιο δε αυτό μπορεί να αποκλίνει από αυτήν [βλ. ΣτΕ 7μ. 951/2018, ό.π., ιδίως σκ. 10, σκ. 7].

Σενάριο Β: Προηγούμενη αμετάκλητη ΚΑΤΑΔΙΚΗ από ποινικό δικαστήριο ως προς ορισμένη συμπεριφορά

και στη συνέχεια…

Β.1. Επιβολή διοικητικής κύρωσης (ποινής κατά τα κριτήρια Engel) για την ίδια κατ’ ουσίαν παραβατική συμπεριφορά, κατά του ίδιου προσώπου

Στην περίπτωση αυτή, στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης:

• Κατ’ αρχήν, εφαρμόζεται η αρχή ne bis in idem, ο δε διοικητικός δικαστής οφείλει να τερματίσει την ενώπιόν του διαδικασία, ακυρώνοντας την προσβαλλόμενη πράξη επιβολής προστίμου, εκτός εάν κρίνει ότι η επιβληθείσα από τον ποινικό δικαστή ποινή δεν ήταν αποτελεσματική, ανάλογη της παράβασης και αποτρεπτική (ήταν δηλ. εμφανώς ιδιαιτέρως ελαφριά) · στην περίπτωση αυτή, η αρχή ne bis in idem κάμπτεται [ΣτΕ 7μ. 1887/2018, ό.π., ιδίως σκ. 4, καθώς και ΣτΕ Ολ. 359/2020, σκ. 10, ό.π.].
• Δεν εφαρμόζεται το τεκμήριο αθωώτητας, δεδομένου ότι δεν έχει προηγηθεί αμετάκλητη αθώωση του φερόμενου ως παραβάτη, αλλά καταδίκη του.
• Κατά την έννοια του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ (πριν και μετά την αντικατάστασή του με τον ν. 4446/2016), ο διοικητικός δικαστής, κατ’ αρχήν, δεσμεύεται από την καταδικαστική κρίση του ποινικού δικαστή, υπό την έννοια ότι πρέπει να ακυρώσει την προσβαλλόμενη πράξη επιβολής προστίμου [παράγεται δηλ., κατ’ αρχήν, αποτέλεσμα ισοδύναμο με εκείνο της αρχής ne bis in idem], εκτός εάν κρίνει ότι η επιβληθείσα από τον ποινικό δικαστή ποινή δεν ήταν αποτελεσματική, ανάλογη της παράβασης και αποτρεπτική (ήταν δηλ. εμφανώς ιδιαιτέρως ελαφριά) · στην τελευταία αυτή περίπτωση, κατά την έννοια του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ, η καταδικαστική κρίση του ποινικού δικαστή δεν δεσμεύει τον διοικητικό δικαστή · ο τελευταίος οφείλει να μορφώσει ίδια και αυτοτελή κρίση περί της τέλεσης ή μη της αποδιδόμενης παράβασης, υποχρεούμενος όμως να συνεκτιμήσει ειδικώς την καταδικαστική απόφαση του ποινικού δικαστή [ΣτΕ 7μ. 1887/2018, ό.π., ιδίως σκ. 9].

Β.2. Επιβολή φόρου ή δασμού επί τη βάση των ίδιων κατ’ ουσίαν πραγματικών περιστατικών που συγκροτούν την παράβαση, για την οποία εχώρησε η αμετάκλητη καταδίκη

Στην περίπτωση αυτή, στο πλαίσιο της διοικητικής δίκης:

• Δεν εφαρμόζεται η αρχή ne bis in idem, δεδομένου ότι δεν υφίστανται δύο ή περισσότερες διαδικασίες επιβολής κύρωσης.
• Δεν εφαρμόζεται το τεκμήριο αθωώτητας, δεδομένου ότι δεν έχει προηγηθεί αμετάκλητη αθώωση του φερόμενου ως παραβάτη, αλλά καταδίκη του.
• Κατά την έννοια του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ (πριν και μετά την αντικατάστασή του με τον ν. 4446/2016), πρέπει να γίνει δεκτό ότι ο διοικητικός δικαστής δεν δεσμεύεται από την καταδικαστική κρίση του ποινικού δικαστή, την οποία οφείλει πάντως να συνεκτιμήσει ειδικώς. Και τούτο διότι: (α) ο διοικητικός δικαστής είναι ο «φυσικός» δικαστής των φορολογικών / τελωνειακών διαφορών και (β) η επιβολή των φόρων ή δασμών και η γένεση των προβλεπόμενων στο νόμο φορολογικών υποχρεώσεων των διοικουμένων δεν προϋποθέτει υπαιτιότητα και, γενικότερα, παραβατική συμπεριφορά τους, αλλά στηρίζεται στην εξ αντικειμένου ύπαρξη της οριζόμενης στο νόμο φορολογητέας ύλης/πράξης [επιχείρηματα εκ των ΣτΕ 7μ. 951/2018, σκ. 10 & ΣτΕ 1887/2018, σκ. 9, ό.π. · μέχρι ώρας, δεν έχει έχει αντιμετωπισθεί ad hoc τέτοια περίπτωση από την νομολογία].

V. H (μη) αυτεπάγγελτη έρευνα περί παραβίασης του τεκμηρίου αθωότητας ή της αρχής ne bis in idem εκ μέρους του δικαστή της (φορολογικής) προσφυγής

Η εξουσία του πρωτοβάθμιου δικαστή της προσφυγής να ελέγχει αυτεπαγγέλτως πλημμέλειες της προσβαλλόμενης με την προσφυγή πράξης ρυθμίζεται, κατά περίπτωση, από τις διατάξεις του άρθρου 79 παρ. 1 ή παρ. 5 περ. α΄ ΚΔΔ.

Το σχετικό ερώτημα τίθεται, μεταξύ άλλων, και στο πλαίσιο (φορολογικών) διαφορών ουσίας αναφορικά με την παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας και της αρχής ne bis in idem. Κατά την νομολογία του Συμβουλίου Επικρατείας, η σχετική πλημμέλεια της προσβαλλόμενης πράξης δεν ελέγχεται αυτεπαγγέλτως, ούτε υπό την ισχύ των διατάξεων του άρθρου 79 παρ. 1 ΚΔΔ, ούτε υπό την ισχύ των διατάξεων του άρθρου 79 παρ. 5 α΄ ΚΔΔ.

Προσοχή!

Για την απάντηση στο ερώτημα εάν, μη προβληθέντος παραδεκτώς σχετικού λόγου προσφυγής, το πρωτοβάθμιο δικαστήριο οφείλει να ελέγξει αυτεπαγγέλτως αν παραβιάστηκε το τεκμήριο αθωότητας του διαδίκου ή η αρχή ne bis in idem, εφαρμοστέες είναι οι διατάξεις του άρθρου 79 παρ. 1 ή (κατά περίπτωση) παρ. 5 περ. α΄ ΚΔΔ και η απάντηση είναι, κατά τα ανωτέρω, αρνητική.

Για την απάντηση όμως στο (διαφορετικό) ερώτημα εάν, προβληθέντος παραδεκτώς σχετικού λόγου προσφυγής, το πρωτοβάθμιο δικαστήριο οφείλει να ερευνήσει αυτεπαγγέλτως την ύπαρξη αμετάκλητης απόφασης ποινικού δικαστηρίου (προκειμένου να κρίνει αν ο προβληθείς λόγος προσφυγής περί παραβίασης του τεκμηρίου αθωότητας του διαδίκου ή της αρχής ne bis in idem είναι βάσιμος), εφαρμοστέες είναι οι διατάξεις του άρθρου 5 παρ. 4 ΚΔΔ (βλ. ανωτέρω, υπό το κεφ. ΙΙ) και η απάντηση είναι, κατ’ αρχήν, αρνητική, εκτός εάν η ύπαρξη και ο αμετάκλητος χαρακτήρας της ποινικής απόφασης προκύπτει από τα στοιχεία της δικογραφίας.

Δηλαδή, εφόσον η ύπαρξη της αμετάκλητης απόφασης του ποινικού δικαστηρίου δεν προκύπτει από τα στοιχεία της δικογραφίας, βάρος επίκλησης και προσαγωγής (προαποδεικτικώς, υπό τους όρους των άρ. 150 και 96 παρ. 3 ΚΔΔ) της απόφασης του ποινικού δικαστηρίου & του σχετικού αποδεικτικού από το οποίο προκύπτει ο αμετάκλητος χαρακτήρας της έχει ο προσφεύγων.

Σε κάθε περίπτωση, το δικαστήριο της ουσίας δύναται πάντως να διατάξει με προδικαστική του απόφαση την συμπλήρωση των αποδείξεων, κατ’ άρθρο 151 ΚΔΔ, με την προσαγωγή της αμετάκλητης απόφασης εντός προθεσμίας που θα τάξει στον διάδικο.

Ερωτήσεις κατανόησης

1. Ο Α ασκεί προσφυγή κατά της υπ’ αρ. 5/4.3.2013 πράξης επιβολής προστίμου πολλαπλών τελών λαθρεμπορίας. Με το εισαγωγικό του δικόγραφο προβάλλει ότι η προσβαλλόμενη πράξη πρέπει να ακυρωθεί διότι: α) εξεδόθη δίχως να κληθεί σε προηγούμενη ακρόαση και β) διότι το ύψος του πολλαπλού τέλους είναι υπερβολικό, κατά παράβαση της συνταγματικής αρχής της αναλογικότητας. Στον διοικητικό φάκελο που αποστέλει η αρμόδια τελωνειακή αρχή προς το δικαστήριο, περιλαμβάνεται αντίγραφο της υπ’ αρ. 6/2014 απόφασης του Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Πειραιά, σύμφωνα με την οποία ο Α αθωώθηκε για το ποινικό αδίκημα της λαθρεμπορίας που του είχε αποδοθεί με βάση τα πραγματικά περιστατικά στα οποία στηρίχθηκε η προσβαλλόμενη διοικητική πράξη.
   
   Δικάσιμος για την εκδίκαση της προσφυγής του Α ορίσθηκε η 16^η. 12. 2017. Το επιλαμβανόμενο διοικητικό δικαστήριο μπορεί/οφείλει να εξετάσει αυτεπαγγέλτως τυχόν παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας του Α ή της αρχής ne bis in idem;
   
2. Στο ίδιο παράδειγμα, κατόπιν αναβολής εκδίκασης της προσφυγής του, ο Α υποβάλλει παραδεκτώς ενώπιον του αρμόδιου διοικητικού δικαστηρίου δικόγραφο πρόσθετων λόγων προσφυγής, με το οποίο προβάλει ότι η προσβαλλόμενη πράξη πρέπει να ακυρωθεί λόγω: α) παραβίασης του τεκμηρίου αθωότητάς του και β) της αρχής ne bis in idem. Κρίνατε το βάσιμο των πρόσθετων λόγων προσφυγής.

VΙ. Η αίτηση επανάληψης της διαδικασίας ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας [βλ. άρθρο 69^Α ΠΔ 18/1989]

Κατά την έννοια του άρθρου 46 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, σε περίπτωση καταδικαστικής απόφασης του ΕΔΔΑ το διάδικο συμβαλλόμενο Κράτος υποχρεούται όχι μόνο να πληρώσει στον προσφεύγοντα την αποζημίωση που τυχόν τού επιδικάσθηκε με την καταδικαστική απόφαση κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 41 της Σύμβασης, αλλά επίσης να λάβει στην έννομη τάξη του μέτρα, ατομικού ή/και γενικού χαρακτήρα, προκειμένου να τερματίσει την παράβαση που διαπίστωσε το ΕΔΔΑ και να άρει τα αποτελέσματά της, ώστε να περιέλθει ο προσφεύγων, στο μέτρο του δυνατού, στη θέση που θα βρισκόταν αν δεν είχε μεσολαβήσει η παράβαση αυτή, δεδομένου ότι η σχετική διαπιστωτική της παράβασης απόφαση του ΕΔΔΑ στερείται διαπλαστικού χαρακτήρα.

Ένα από τα πλέον αποτελεσματικά μέσα που μπορούν να θεσπίζουν τα συμβαλλόμενα Κράτη για τη συμμόρφωση προς τις καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ είναι οι μηχανισμοί επανεξέτασης της υπόθεσης και επανάληψης της διαδικασίας σε εθνικό επίπεδο [βλ., σχετικά, ΕΔΔΑ, Τουρκική Ένωση Ξάνθης κλπ. κατά Ελλάδας, απόφαση της 17.11.2015, σκ. 32].

Στο πλαίσιο αυτό, ο εθνικός νομοθέτης σταδιακά προέβλεψε στο πλαίσιο των περισσότερων δικαιοδοσιών, ως έκτακτο ένδικο μέσο, την αίτηση επανάληψη της διαδικασίας. Ειδικότερα, το ένδικο μέσο της αίτησης επανάληψης διαδικασίας λόγω καταδίκης από το ΕΔΔΑ προβλέφθηκε αρχικά στο άρθρο 525 παρ. 1 περ. 5 ΚΠΔ (άρθρο 11 ν .2865/2000) για τις ποινικές υποθέσεις, στη συνέχεια στο άρθρο 105 Α ΚΔΔ (άρθρο 23 ν. 3900/2010) για τις διαφορές ουσίας ενώπιον των ΤΔΔ, στο άρθρο 121 Α ΠΔ 1225/1981 (άρθρα 75 και 113 του ν. 4055/2012) για τις διαφορές που εκδικάζονται από το Ελεγκτικό Συνέδριο και, πιο πρόσφατα, στο άρθρο 69Α ΠΔ 18/1989 (άρθρο 16 παρ.1 ν. 4446/2016), για τις διαφορές αρμοδιότητας του Συμβουλίου της Επικρατείας σε πρώτο ή τελευταίο βαθμό.

Αντίστοιχη αίτηση επανάληψης διαδικασίας δεν προβλέπεται γενικά στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας. Πρόσφατα, προβλέφθηκε, όµως, µε το άρθρο 29 του ν. 4491/2017, που τροποποίησε το άρθρο 758 του Κώδικα Πολιτικής Δικονοµίας, η δυνατότητα υποβολής αίτησης ανάκλησης ή µεταρρύθµισης δικαστικής απόφασης εκούσιας δικαιοδοσίας, εάν µε οριστική απόφαση του ΕΔΔΑ κρίθηκε ότι η δικαστική απόφαση που δέχθηκε ή απέρριψε την αρχική αίτηση εκδόθηκε κατά παράβαση της ΕΣΔΑ.

Κοινός τόπος των επιμέρους (ανά δικαιοδοσία & δικαιοδοτικό κλάδο) διατάξεων είναι ότι το ένδικο αυτό μέσο ασκείται προκειμένου να επαναληφθεί η δίκη ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, του οποίου η απόφαση κρίθηκε από το ΕΔΔΑ ότι εκδόθηκε κατά παραβίαση του δικαιώματος που αφορά το δίκαιο χαρακτήρα της διαδικασίας που τηρήθηκε ή ορισμένης διάταξης ουσιαστικού δικαίου της Σύμβασης. Πρακτικά, αυτό σημαίνει αίτηση επανάληψης της διαδικασίας δεν επιτρέπεται στις περιπτώσεις που το ΕΔΔΑ διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, λόγω υπέρβασης του εύλογου χρόνου διάρκειας μίας δίκης.

Ειδικώς επί των διοικητικών διαφορών ουσίας που εν προκειμένω μάς ενδιαφέρουν, πριν από τη προσθήκη του άρθρου 69Α στο ΠΔ 18/1989 με τη διάταξη του άρθρου 16 παρ. 1 του ν. 4446/2016, δυνατότητα επανάληψης της διαδικασίας λόγω προηγούμενης καταδίκης από το ΕΔΔΑ προβλεπόταν ρητώς (105 Α ΚΔΔ) μόνο στις περιπτώσεις που η δικαστική απόφαση με την οποία εξαντλήθηκαν τα εθνικά ένδικα μέσα (προϋπόθεση παραδεκτού για την άσκηση προσφυγής στο ΕΔΔΑ ˙ βλ. άρθρο 35 παρ. 1 ΕΣΔΑ) εκδόθηκε από κάποιο ΤΔΔ (λ.χ. λόγω μη συνδρομής των προϋποθέσεων παραδεκτού για την άσκηση αίτησης αναίρεσης).

Το (προσωρινό) αυτό κενό καλύφθηκε όμως με τις προαναφερθείσες υπ’ αρ. 1992/2016 και 1993/2016 αποφάσεις της 7μ. σύνθεσης του Β΄ Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας. Στις περιπτώσεις αυτές, το δικαστήριο κλήθηκε να αποφανθεί επί αιτήσεων επανάληψης της διαδικασίας που ασκήθηκαν από δύο πρόσωπα τα οποία πέτυχαν την έκδοση καταδικαστικής απόφασης του ΕΔΔΑ (Καπετάνιος κλπ κατά Ελλάδος) επί υποθέσεων οι οποίες σε εθνικό επίπεδο περατώθηκαν ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, κατ’ αναίρεση. Ελλείψει ρητής δικονομικής διάταξης που να επιτρέπει την άσκηση μίας τέτοιας αίτησης ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, οι αιτούντες ζήτησαν να εφαρμοσθεί στις υποθέσεις τους αναλογικά το άρθρο 105 Α του ΚΔΔ.

Με την υπ’ αρ. 1992/2016 απόφασή του, το Συμβούλιο της Επικρατείας αφού πρώτα αναφέρθηκε στην έννοια του άρθρου 46 της ΕΣΔΑ (σκ. 2) και στην αρχή της δικονομικής ισότητας (σκ. 3), δέχθηκε (με εκτενή αιτιολογία) ότι στις κρινόμενες διαφορές έπρεπε πράγματι να εφαρμοσθεί αναλογικώς το άρθρο 105 Α ΚΔΔ (σκ. 5).

Το δικαστήριο έκρινε όμως, περαιτέρω (σκ. 8)³⁴, ότι – υπό το φως των συνταγματικών αρχών του κράτους δικαίου, της ασφάλειας δικαίου και της σταθερότητας των διοικητικών καταστάσεων, η οποία εξυπηρετείται μέσω της αρχής του δεδικασμένου και της μη ανατροπής των αμετακλήτως κριθέντων με απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας και ενόψει των αρχών που διέπουν τη σχέση της ελληνικής έννομης τάξης με το διεθνές δίκαιο και, ιδίως, με την ΕΣΔΑ και το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης – μία αίτηση επανάληψης διαδικασίας ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας μπορεί να ευδοκιμήσει μόνο εφόσον συντρέχουν σωρευτικά οι εξής 7 (επτά) προϋποθέσεις:

1. Η διαπιστωθείσα από το ΕΔΔΑ παράβαση διάταξης της ΕΣΔΑ πρέπει είναι τέτοια ώστε να τελεί σε αιτιώδη συνάφεια προς το σκεπτικό και το διατακτικό της οικείας, απορριπτικής της αίτησης αναίρεσης, απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας, ώστε η άρση της εν λόγω παράβασης και των συνεπειών της να μπορεί να επιτευχθεί μέσω της (ολικής ή μερικής) εξαφάνισης της προσβαλλόμενης απόφασης του ΣτΕ και, περαιτέρω, μέσω της νέας κρίσης και αποδοχής (εν όλω ή εν μέρει) της αίτησης αναίρεσης³⁵.
   
2. Η συμμόρφωση προς τη σχετική απόφαση του ΕΔΔΑ δεν συνεπάγεται παραβίαση κανόνα του Συντάγματος, το οποίο (ναι μεν υπερισχύει της ΕΣΔΑ αλλά), πάντως, πρέπει να ερμηνεύεται (όχι σύμφωνα με την ΕΣΔΑ, αλλά), στο μέτρο του εφικτού, κατά τρόπο “φιλικό” προς την ΕΣΔΑ, όπως αυτή ερμηνεύεται και εφαρμόζεται από το ΕΔΔΑ, τούτο δε έχει, ιδίως, την έννοια ότι, εάν είναι ευλόγως υποστηρίξιμες περισσότερες της μιας εκδοχές ως προς την έννοια ορισμένης συνταγματικής διάταξης, πρέπει, τουλάχιστον κατ’ αρχήν, να προκρίνεται από τον Έλληνα δικαστή εκείνη που μπορεί να “συμβιώσει” με την ΕΣΔΑ και τη σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ, όχι αυτή που οδηγεί σε σύγκρουση με την τελευταία.
   
3. Η συμμόρφωση προς την απόφαση του ΕΔΔΑ δεν οδηγεί σε παραβίαση άλλης υποχρέωσης της χώρας από το διεθνές δίκαιο, ιδίως δε από το ενωσιακό δίκαιο, η οποία, ενόψει του περιεχομένου της και των συνθηκών της συγκεκριμένης περίπτωσης και κατόπιν στάθμισης των συγκρουόμενων έννομων αγαθών, κρίνεται σημαντικότερη, σε σχέση με εκείνη που απορρέει από το άρθρο 46 της ΕΣΔΑ.
   
4. Η συμμόρφωση προς την απόφαση του ΕΔΔΑ δεν προσκρούει, λαμβανομένων υπόψη και των συνθηκών της συγκεκριμένης περίπτωσης, σε κάποιον άλλο επιτακτικό λόγο δημοσίου συμφέροντος, η εξυπηρέτηση του οποίου, σταθμιζόμενη με την ανάγκη εκτέλεσης της απόφασης του ΕΔΔΑ, βάσει της αρχής της δίκαιης ισορροπίας, κρίνεται ότι υπερέχει (πρβλ. ΑΕΔ 14/2013, ΣτΕ Ολομ. 668/2012, 2151/2014 επταμ.).
   
5. Η απόφαση του ΕΔΔΑ, που αποδίδει σε όργανα της Ελληνικής Δημοκρατίας παράβαση μίας ή περισσότερων διατάξεων της ΕΣΔΑ, δεν είναι εμφανώς ελλιπής, ασαφής ή/και αυθαίρετη ως προς τη νόμιμη (ή/και την πραγματική) βάση της, λαμβανομένων υπόψη των κριτηρίων εκτίμησης που συνάγονται από την οικεία νομολογία του ίδιου του ΕΔΔΑ (και, ιδιαίτερα, της ευρείας σύνθεσής του), αλλά και του Δικαστηρίου της ΕΕ (ΔΕΕ), της θεμελιώδους αρχής της (διαδικαστικής και ουσιαστικής) επικουρικότητας του ελέγχου του ΕΔΔΑ, καθώς και της συναφούς υποχρέωσής του για επαρκή αιτιολόγηση των αποφάσεών του, με τις οποίες διαπιστώνεται παράβαση της ΕΣΔΑ από κράτος μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης.
   
6. Η διαπίστωση των επίμαχων παραβάσεων, που δέχθηκε η σχετική απόφαση του ΕΔΔΑ, δεν κλονίζεται (ώστε να μην μπορεί πλέον να θεωρηθεί δικαιολογημένη, σύμφωνα και με τα κριτήρια που προκύπτουν από την οικεία νομολογία του ΕΔΔΑ), συνεπεία οψιγενών στοιχείων, που απορρέουν είτε από απόφαση του ίδιου του ΕΔΔΑ είτε από απόφαση του ΔΕΕ είτε, τέλος, από απόφαση ανώτατου δικαστηρίου της χώρας, με την οποία γίνεται ερμηνεία ή/και εφαρμογή του εθνικού δικαίου ικανή να θεμελιώσει το συμπέρασμα ότι, με βάση το νεότερο αυτό νομολογιακό δεδομένο, το ΕΔΔΑ δεν θα ενέμενε στην κρίση του περί συνδρομής της αποδοθείσας στην Ελλάδα παράβασης της ΕΣΔΑ.
   
7. Δεν έχει μεσολαβήσει πράξη κρατικού οργάνου, με την οποία να θεραπεύεται κατ’ ουσίαν η διαπιστωθείσα από το ΕΔΔΑ παράβαση και να αίρονται τα δυσμενή για τον αιτούντα αποτελέσματά της, κατά τρόπο ώστε η επιδιωκόμενη από τον αιτούντα επανάληψη της διαδικασίας και εξαφάνιση της προσβαλλόμενης δικαστικής απόφασης να παρίσταται αλυσιτελής για την προστασία των προσβληθέντων δικαιωμάτων του.

Περαιτέρω, κρίθηκε ότι σε περίπτωση που με τη σχετική απόφαση του ΕΔΔΑ αποδόθηκαν στην Ελλάδα περισσότερες της μίας παραβάσεις των κατοχυρωμένων στην ΕΣΔΑ δικαιωμάτων τινός διαδίκου (εν προκειμένω, εκείνων που πηγάζουν από το άρθρο 4 παρ. 1 του 7ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και από το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ), ο οποίος ζητά από το ΣτΕ την επανάληψη της διαδικασίας εκδίκασης της υπόθεσής του, ενόψει των κριθέντων από το ΕΔΔΑ, η αποδοχή της αίτησης επανάληψης για έναν από τους προβαλλόμενους λόγους, που αντιστοιχεί σε μία από τις διαπιστωθείσες από το ΕΔΔΑ παραβάσεις της ΕΣΔΑ, ενδέχεται, αναλόγως του είδους και του ειδικότερου περιεχόμενου των επίμαχων παραβάσεων, να συνιστά προσήκουσα εκτέλεση της απόφασης του ΕΔΔΑ και να καθιστά αλυσιτελή την εξέταση των λοιπών προβαλλόμενων λόγων, που αντιστοιχούν στις λοιπές αποδοθείσες παραβάσεις της ΕΣΔΑ.

Τέλος, σημειώνεται ότι αντίστοιχες κρίσεις διατυπώθηκαν και στην ΣτΕ 7μ. Β΄ Τμ. 680/2017, κατά τον χρόνο συζήτησης της οποίας ίσχυαν ήδη και οι διατάξεις του άρθρου 69 Α ΠΔ 18/1989 που προέβλεψαν ρητώς την άσκηση αίτησης επανάληψης της διαδικασίας ενώπιον του ΣτΕ. Στην υπόθεση αυτή το δικαστήριο συνεφάρμοσε τις διατάξεις των άρ. 105 Α ΚΔΔ και 69 Α ΠΔ 18/1989, το περιεχόμενο των οποίων είναι, άλλωστε, ταυτόσημο.

Παραπομπές – Υποσημειώσεις

¹ Ενήμερο έως 15.4.2020.

² Βλ. αναλυτικά τον σχετικό οδηγό του Δικαστηρίου για το ποινικό σκέλος του άρθρου 6 της Σύμβασης, διαθέσιμο εδώ (last update 31.12.2019).

³ Βλ. λ.χ. ΕΔΔΑ, Garyfallou AEBE κατά Ελλάδας, 24.9.1997, σκ. 33.

⁴ Βλ. ΕΔΔΑ, Jussila v. Finland, 23.11.2006, σκ. 30-31.

⁵ Πρβλ. ΕΔΔΑ, Vagenas v. Greece, 23.8.2011, Müller-Hartburg V. Austria, με τις οποίες κρίθηκε ότι πειθαρχικές ποινές σε βάρος δημοσίων υπαλλήλων (Βαγενάς) ή μελών επαγγελματικών ομάδων που τελούν υπό ένα ιδιαίτερο καθεστώς, όπως είναι λ.χ. οι δικηγόροι (Müller) δεν συνιστούν κατηγορίες ποινικής φύσης με βάση τα κριτήρια Engel, με το επιχείρημα ότι στις περιπτώσεις αυτές ελλείπει το στοιχείο της γενικής δεσμευτικότητας της ποινής. Βλ. επίσης ΣτΕ  1912/2016, σκ. 10 , σύμφωνα με την οποία η πειθαρχική ποινή της οριστικής παύσης δικηγόρου δεν έχει ποινικό χαρακτήρα με βάση τα κριτήρια Engel, με αποτέλεσμα να μην ανακύπτει ζήτημα εφαρμογής της αρχής ne bis in idem που κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 παρ. 1 του 7ου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ.

⁶ ΕΔΔΑ, Pop v. Romania, 28.6.2011, σκ. 25.

⁷  ΕΔΔΑ, Benham v. United Kingdom, 10.6.1996, σκ. 56.

Είναι, μάλιστα, αξιοσημείωτο ότι η μειοψηφία της εν λόγω αρεοπαγιτικής απόφασης προτείνει την αποστολή (του πρώτου από ελληνικό δικαστήριο) προδικαστικού ερωτήματος ενώπιον του ΕΔΔΑ, κατά τα οριζόμενα στο 16ο Πρωτόκολλο της Σύμβασης που κυρώθηκε, πρόσφατα, με τον ν. 4596/2019, ώστε «να αποφευχθούν παρερμηνείες του άρθρου 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ και κρίσεις αντίθετες προς αυτό και τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ, που οδηγούν σε καταδίκες της Ελλάδας».

⁸  Λ.χ. ΕΔΔΑ, Västberga Taxi Aktiebolag & Vulic v. Sweden, 23.7.2002, σκ. 80: πρόστιμο που αντιστοιχούσε περίπου σε 3.700 ευρώ. 

⁹  Βλ. σχετικά Α. ΘΕΟΧΑΡΗ / Δ. ΜΠΟΥΛΤΑΔΑΚΗ, Η αρχή της ne bis in idem στο πεδίο των διοικητικών κυρώσεων, ΘΠΔΔ 12/2016, σελ. 1137. 

¹⁰  Βλ. ενδ. ΕΔΔΑ, Κώνστας κατά Ελλάδας, 24.5.2011 (ιδίως σκ. 32 επ.) [απόφαση ενδιαφέροντος (και) γενικής παιδείας].

¹¹ Διαθέσιμη εδώ. Είναι, μάλιστα, αξιοσημείωτο ότι η μειοψηφία της εν λόγω αρεοπαγιτικής απόφασης προτείνει την αποστολή (του πρώτου από ελληνικό δικαστήριο) προδικαστικού ερωτήματος ενώπιον του ΕΔΔΑ, κατά τα οριζόμενα στο 16ο Πρωτόκολλο της Σύμβασης που κυρώθηκε, πρόσφατα, με τον  ν. 4596/2019, ώστε «να αποφευχθούν παρερμηνείες του άρθρου 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ και κρίσεις αντίθετες προς αυτό και τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ, που οδηγούν σε καταδίκες της Ελλάδας».

¹²  Σημειώνεται ότι, κατ’  αρχήν, τα αποδεικτικά μέσα προσκομίζονται προαποδεικτικώς, στον πρώτο βαθμό δικαιοδοσίας (βλ. άρθρα 96 παρ. 3, 150 παρ. 1 ΚΔΔ). Η προσαγωγή για πρώτη φορά αποδεικτικών μέσων στον δεύτερο βαθμό δικαιοδοσίας επιτρέπεται μόνο κατ’ εξαίρεση, στις περιπτώσεις που ρητώς προσδιορίζονται  στο  άρθρο 96 παρ. 3 ΚΔΔ [ = προς απόδειξη πραγματικών ισχυρισμών ή αιτημάτων που, κατ’ εξαίρεση,  προβάλλονται για πρώτη φορά ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου κατά τα οριζόμενα στις παρ. 1 & 2 του ίδιου άρθρου] είτε (καθ’ ερμηνεία του άρθρου  96 παρ. 3 ΚΔΔ, υπό το φως του  άρθρου 20 παρ. 1 Σ) προς απόδειξη ισχυρισμών που είχαν προβληθεί πρωτοδίκως, εφόσον η μη επίκληση και προσαγωγή των αποδεικτικών αυτών μέσων στον πρώτο βαθμό κρίνεται από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δικαιολογημένη [βλ. ενδ. ΣτΕ 3354/2010, σκ. 2]. Στο πλαίσιο της εξεταζόμενης κατηγορίας διαφορών, τέτοιο αποδεικτικό μέσο που συνήθως δικαιολογημένα (και άρα παραδεκτώς) προσκομίζεται  για πρώτη φορά στη δευτεροβάθμια δίκη συνιστούν οι αποφάσεις ποινικών δικαστηρίων ή/και οι σχετικές βεβαιώσεις περί μη άσκησης ενδίκων μέσων, εφόσον αυτές εκδόθηκαν ή  κατέστησαν αμετάκλητες μετά τη συζήτηση της διοικητικής διαφοράς στον πρώτο βαθμό (και άρα ήταν αδύνατον να προσκομισθούν πρωτοδίκως). Ακόμη όμως και στις περιπτώσεις που, κατ’ εξαίρεση, επιτρέπεται η προσαγωγή αποδεικτικών μέσων για πρώτη φορά ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, η προσαγωγή τους πρέπει, πάντως, να γίνεται προαποδεικτικώς, δηλ.  μέχρι την προτεραία της πρώτης συζήτησης ενώπιον του δευτεροβάθμιου  δικαστηρίου (βλ. άρθρο 150 παρ. 1 ΚΔΔ). Εάν το αποδεικτικό μέσο προσκομισθεί εκπρόθεσμα (λ.χ. μετά τη συζήτηση της υπόθεσης ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου) και ληφθεί υπόψη, η απόφαση είναι κατ’ αρχήν πλημμελής (βλ., ωστόσο,τον προβληματισμό που γεννά η σιβυλλική διατύπωση  των σχολιαζόμενων  ΣτΕ 2403/2015, 1993/2016 και 3073/2017) . Σε κάθε πάντως  περίπτωση, ο δικαστής της ουσίας δύναται ( = έχει ανέλεγκτη ευχέρεια) να θεραπεύσει το ως άνω απαράδεκτο (εκπρόθεσμο), διατάσσοντας με προδικαστική του απόφαση, κατ’ άρθρο 151 ΚΔΔ, τη συμπλήρωση των αποδείξεων με την προσαγωγή του εκπροθέσμως κατατεθέντος αποδεικτικού μέσου εντός  ορισμένης προθεσμίας που τάσσει στον διάδικο, ώστε να δοθεί η δυνατότητα και στους λοιπούς διαδίκους να λάβουν γνώση αυτού και να διατυπώσουν τους ισχυρισμούς τους [βλ. ενδ.  ΣτΕ 4388/2012, σκ. 8 (α΄ βαθμός), ΣτΕ  661/2016, σκ. 5, (β΄βαθμός), διαθέσιμες και κατωτέρω].

12 Βλ. σχετικά με τον εν λόγω προβληματισμό (προτού το ζήτημα αντιμετωπισθεί νομολογιακώς) Ι. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟ, Ne bis in idem, τεκμήριο αθωότητας και η νέα ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 2 εδαφ. β΄του ΚΔΔ (άρ. 17 του ν. 4446/2016), διαθέσιμο εδώ.

13 Βλ. σχετικά και Ι. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟ, Η εφαρµογή των εγγυήσεων της ΕΣΔΑ στη φορολογική διαδικασία και δίκη, Ιανουάριος 2020, διαθέσιμο εδώ, ο οποίος, με παραπομπή στην ΣτΕ 2403/2015, παρατηρεί ότι «φαίνεται να έχει µείνει ανοιχτό το ζήτηµα της εφαρµογής της αρχής ne bis in idem το πρώτον από το Αναιρετικό, σε περίπτωση που ο λόγος δεν θα µπορούσε να έχει προβληθεί λυσιτελώς ενώπιον του εκδόντος την αναιρεσιβαλλόµενη απόφαση διοικητικού δικαστηρίου, διότι δεν είχε ακόµα καταστεί αµετάκλητη η οικεία ποινική απόφαση. Πράγµατι, σε τέτοια περίπτωση, ναι µεν δεν υπάρχει σφάλµα της αναιρεσιβαλλόµενης απόφασης, αλλά το Συµβούλιο της Επικρατείας είναι πλέον το µοναδικό δικαιοδοτικό όργανο της Ελληνικής Πολιτείας που µπορεί να θεραπεύσει την παραβίαση της αρχής ne bis in idem (µε τρόπο ο οποίος απαιτεί, βέβαια, κάποια πρωτότυπη και “δηµιουργική” προσέγγιση, υπό το φως της ΕΣΔΑ,των ορίων της αναιρετικής δικαιοδοσίας του ΣτΕ)».

¹⁴  Να και ένα ακόμη  παράδειγμα όπου το δικαστήριο ερμηνεύει το εθνικό Σύνταγμα α) κατά τρόπο φιλικό προς την ΕΣΔΑ και β) σε αρμονία με το ενωσιακό δίκαιο [ πρβλ. 5^η θεματική γενικής παιδείας]. 

¹⁵  Το οποίο, κατά τα ως άνω νομολογηθέντα, δεν επάγεται δέσμευση του διοικητικού δικαστή από την αθωωτική κρίση του ποινικού δικαστή, αλλά υποχρέωση ειδικής συνεκτίμησης της αθωωτικής κρίσης, με δυνατότητες απόκλισης από αυτήν.

¹⁶  Άρθρο 53 ΕΣΔΑ: «Ουδεμία των διατάξεων της παρούσης Συμβάσεως δύναται  να ερμηνευθή ως περιορίζουσα ή αναιρούσα τα δικαιώματα  του ανθρώπου και θεμελιώδεις ελευθερίας τα οποία τυχόν  αναγνωρίζονται συμφώνως προς τους νόμους οιουδήποτε  των συμβαλλομένων μερών ή προς πάσαν άλλην Σύμβασιν  την οποίαν ταύτα έχουν υπογράψει».

¹⁷ Βλ. σχετικά με τον εν λόγω προβληματισμό (προτού το ζήτημα αντιμετωπισθεί νομολογιακώς)  Ι. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Ne bis in idem, τεκμήριο αθωότητας και η νέα ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 2 εδαφ. β΄του ΚΔΔ (άρ. 17 του ν. 4446/2016), διαθέσιμο εδώ.

¹⁸ Βλ. για την αρχή ne bis in idem, κατωτέρω υπό το κεφ. ΙΙΙ.

¹⁹  Το άρθρο 50 ΧΘΔΕΕ (και γενικά ο Χάρτης) εφαρμόζεται μόνο όταν τα ενωσιακά όργανα ή τα Κράτη – Μέλη εφαρμόζουν ενωσιακό δίκαιο. Περαιτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 52 παρ. 3 ΧΘΔΕΕ, στο βαθμό που ο Χάρτης περιλαμβάνει δικαιώματα που προστατεύονται από την ΕΣΔΑ, η έννοια και η εμβέλειά τους είναι ίδιες με εκείνη που τους αποδίδει η ΕΣΔΑ.

²⁰  Βλ. Ι. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Πρόσφατες νομολογιακές εξελίξεις για την εφαρμογή του ne bis in idem στο πεδίο των φορολογικών παραβάσεων, Εισήγηση στο επιμορφωτικό σεμινάριο της ΕΣΔι της 14.6.2018,με θέμα τη σχέση της διοικητικής με την ποινική και την πολιτική δίκη, σελ. 1, διαθέσιμο εδώ.

²¹  Αμφότερες οι αποφάσεις αυτές είναι διαθέσιμες στον οικείο φάκελο του Google Drive. Προτείνω να μελετηθούν για την καλύτερη κατανόηση του όλου προβλιματισμού γύρω από το τεκμήριο αθωότητα & την αρχή  ne bis in idem. 

²²  Βλ. περί της κατ’ άρθρο 69 Α ΠΔ 18/1989  αίτησης επανάληψης διαδικασίας, κατωτέρω υπό το κεφ. V.

²³  Επάρκεια της αιτιολογίας της καταδικαστικής απόφασης του ΕΔΔΑ.

²⁴  Μη κλονισμός της αιτιολογίας της καταδικαστικής απόφασης του ΕΔΔΑ από μεταγενέστερα νομολογιακά στοιχεία.

²⁵ Σύμφωνα με την απόφαση ΕΔΔΑ, Α και Β κατά Νορβηγίας, της 15.11.2016, τα κριτήρια που λαμβάνονται υπόψη για να εξεταστεί ο κατ’ ουσίαν σύνδεσμος μεταξύ των δύο διαδικασιών είναι, ιδίως:

1. εάν οι διαδικασίες επιδιώκουν συμπληρωματικούς σκοπούς και, επομένως, αφορούν όχι μόνο in abstracto αλλά και in concreto διαφορετικές όψεις/πτυχές της σχετικής παραβατικής συμπεριφοράς
2. εάν η διπλή διαδικασία είναι προβλέψιμη συνέπεια, κατά το νόμο και στην πράξη, της ίδιας επίμαχης συμπεριφοράς
3. εάν οι διαδικασίες διεξάγονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγεται, κατά το δυνατό, η επανάληψη τόσο της συλλογής όσο και της εκτίμησης των αποδείξεων, ιδίως μέσω επαρκούς διάδρασης μεταξύ των αρμόδιων αρχών, προκειμένου η κρίση περί του πραγματικού στη μία διαδικασία να χρησιμοποιηθεί και στην άλλη
4. πάνω απ’ όλα, εάν η κύρωση που επιβάλλεται στη διαδικασία που περατώνεται αμετάκλητα λαμβάνεται υπόψη στη διαδικασία που τελειώνει δεύτερη, ώστε να αποτρέπεται η επιβολή στον καθού υπέρμετρου βάρους [βλ. ΣτΕ 7μ. 680/2017, σκ. 17].

Έκτοτε, το Δικαστήριο είχε την ευκαιρία να εφαρμόσει τα κριτήρια της Α & Β και σε άλλες υποθέσεις: Βλ. ΕΔΔΑ, Jóhannesson κλπ κατά Ισλανδίας, της 18.5.2017, σκ. 49 επ., Armannsson κατά Ισλανδίας, απόφαση της 16.4.2019, σκ. 46 επ., Nodet κατά Γαλλίας, της 6.6.2019, σκ. 40 επ. ˙ βλ. μία συνοπτική παρουσίαση των αποφάσεων σε Ο. ΤΣΟΛΚΑ, Οι σύγχρονες εξελίξεις του δια‐δικαιοδοτικού «διαλόγου» μεταξύ ΕΔΔΑ και ΔΕΕ για  την  εφαρμογή  της  αρχής  «ne  bis  in  idem»  επί  του  εσωτερικού  δυαδικού  συστήματος κυρώσεων, διαθέσιμο εδώ.

²⁶ Η αγγλική μετάφραση του κειμένου του  άρθρου 4 του 7^ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, έχει ως εξής:  «1. No one shall be liable to be tried or punished again in criminal proceedings under the jurisdiction of the same State for an offence for which he has already been finally acquitted or convicted in accordance with the law and penal procedure of that State». 

²⁷ Ι. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ne bis in idem και επιβολή δεύτερου διοικητικού προστίμου (Σχόλιο στις αποφάσεις ΣτΕ 108/2015 εν συμβ. και ΣτΕ 1091/2015), σελ. 4, διαθέσιμο εδώ.

²⁸ Για την ταυτότητα του νομικού λόγου, επί διοικητικής κατά το εθνικό δίκαιο κύρωσης, κατά της οποίας προβλέπεται η άσκηση προσφυγής ουσίας, θα πρέπει να δεχθούμε ότι η κύρωση αυτή καθίσταται αμετάκλητη, είτε εάν η πράξη επιβολής προστίμου δεν προσβλήθηκε με προσφυγή, είτε εάν η πράξη επιβολής προστίμου προσβλήθηκε με προσφυγή η οποία απορρίφθηκε με αμετάκλητη απόφαση απόφαση ΤΔΔ ή του ΣτΕ επιληφθέντος επί αιτήσεως αναιρέσεως είτε εάν η πράξη επιβολής προστίμου προσβλήθηκε με προσφυγή η οποία έγινε δεκτή με αμετάκλητη απόφαση ΤΔΔ ή του ΣτΕ επιληφθέντος επί αιτήσεως αναιρέσεως, για λόγο που δεν καθιστά την κυρωτική διαδικασία εκ νέου εκκρεμή ενώπιον του αρμόδιου διοικητικού οργάνου.

²⁹ Χρήσιμη μία ανάγνωση. 

³⁰ Προς τούτο, ο διοικητικός δικαστής εξετάζει, ιδίως, εάν η επιβληθείσα ποινή κινείται στα κατώτατα όρια της προβλεπόμενης στο νόμο, παρά τη σοβαρότητα της καταλογισθείσας παράβασης (από απόψεως ποσού ή/και συνθηκών διάπραξής της), εάν επιβλήθηκε με αναστολή, καθώς και εάν είναι πολύ ελαφρύτερη της μεταγενεστέρως ορισθείσας στο νόμο ελάχιστης ποινής για παραβάσεις φοροδιαφυγής/ λαθρεμπορίας ανάλογης σοβαρότητας, στοιχείο από το οποίο προκύπτει με σαφήνεια μεταβολή επί το αυστηρότερο της εκτίμησης του νομοθέτη ως προς την ποινή που είναι πρόσφορη και αναγκαία για την αποτελεσματική πρόληψη και καταστολή των σχετικών παραβάσεων, έστω κι αν η ποινή αυτή δεν μπορεί να εφαρμοσθεί αναδρομικά επί παραβάσεων που τελέσθηκαν πριν από τη θέσπιση της νέας, επαχθέστερης για τους παραβάτες, νομοθετικής ρύθμισης.

 ³¹ Βλ. για το ζήτημα 5^η θεματική Γενικής Παιδείας (προδικαστικό ερώτημα στο ΔΕΕ). 

³² Διαθέσιμη εδώ. Με την εν λόγω απόφαση του ΑΠ  είχε κριθεί (με δανεισμό του σκεπτικού της «ξεπερασμένης» πλέον ΣτΕ Ολ. 1741/2015), ότι τα πολλαπλά τέλη λαθρεμπορίας δεν έχουν ποινικό χαρακτήρα, κατά τά κριτήρια Εngel.

 ³³ Για λόγο διάφορο της παραγραφής του ποινικού αδικήματος. Βλ. ανωτέρω, ΣτΕ 7μ. 169/2017 κ.ά.

 ³⁴ Να διαβαστεί από το πρωτότυπο. 

 ³⁵ Λ.χ. η προϋπόθεση αυτή δεν συντρέχει σε περίπτωση που το ΕΔΔΑ έχει απλώς διαπιστώσει παραβίαση του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, αποκλειστικά και μόνο από την άποψη της υπέρβασης της εύλογης διάρκειας της δίκης.